کتابشناسی توصیفی

در حوزه تاریخ فلسفه اسلامی کتابهایی که به معرفی احوال و آثار فیلسوفان مختلف پرداخته اند، یا بدقت به عقاید فلسفی آنها توجه نداشته اند و یا به فیلسوفان مقدم پرداخته اند و از توجه به فلاسفه معاصر غفلت کرده اند و یا برعکس. همچنین آنچه تاکنون در زمینة تاریخ فلسفه اسلامی نوشته شده است، به روش «فیلسوف محور» و گاه «مکتب محور» بوده است و بندرت به روش «موضوع محور» توجه شده است. نوشتار حاضر به معرفی منابع موجود دربارة تاریخ فلسفة اسلامی میپردازد و مشخص میسازد که تاریخ نگاری فلسفه اسلامی در چه مواردی کامل و در چه مواردی دچار کمبود است، با این غرض که برای اهل تحقیق و تدریس در زمینه تاریخ فلسفه اسلامی سودمند باشد.

هدف: با توجه به اهمیت کتابشناسی در تهیه منابع کتابخانه، ضروری است که آنها بر مبنای چارچوبی سازمان مند تنظیم شوند تا از اِتلاف زمان و هزینه، نارضایتی مخاطبان، یکدست نبودن ساختار و ارزیابی سطحی جلوگیری شود. از آنجایی که بررسی متون حاکی از نبود چنین ابزاری برای تدوین و نقد کتاب شناسی ها بود، هدف پژوهش حاضر ارائه چارچوبی توصیفی- تحلیلی در این راستا بوده است. روش: پژوهش حاضر از نوع پژوهش های اَسنادی است. با اتخاذ رویکردی کیفی، سه دسته از متون مرتبط با موضوع و مسئله پژوهش شامل: 1. متون کتاب شناسی (400 منبع)؛ 2. چارچوب های کتابشناسی در متون انگلیسی (در سطحی محدودتر و در دسترس)؛ 3. متون روش تحقیق و مرجع شناسی رشته کتابداری و اطلاع رسانی، بررسی شدند. با توجه به اصل اشباع مقوله هاگردآوری داده ها تا جایی ادامه یافت که دیگر اطلاعات جدیدی در راستای مسئله تحقیق به دست نیاید. فیش ها به شیوه تحلیل محتوای کیفی بررسی، دسته بندی و تحلیل شدند و مقوله های لازم استخراج شدند. تعدیل و اصلاح مقوله ها و چارچوب به دست آمده تا پایان تحقیق همچنان ادامه داشت ضمن آن که با استفاده از نظرات متخصصان مربوط و نیز پیاده سازی بر روی 10 کتاب در حوزه اسطوره نیز اعتباریابی گردید. نتایج: با تحلیل محتوای کیفی، چارچوبی شامل دو قسمت توصیفی و تحلیلی حاصل شد. 3 مقوله فرعی به دست آمده در بخش توصیفی، اطلاعات کتابشناختی، معرفی کوتاه نویسنده، آثار او، اجزای کتاب و رئوس مطالب را دربر می گیرد. بخش تحلیلی خود به دو قسمت موضوعی و انتقادی تقسیم شد. مقوله های فرعی به دست آمده در قسمت موضوعی شامل 3 مورد هدف نویسنده به لحاظ موضوعی، هدف نویسنده به لحاظ نوع مخاطب و نوع اثر به لحاظ تأثیرگذاری است. در قسمت انتقادی نیز که سهم عمده چارچوب حاصل را به خود اختصاص داد، 20 مقوله فرعی شامل چاپ کتاب، اعتبار ناشر، اعتبار نویسنده، تطابق عنوان کتاب با محتوای آن، فهرست مطالب، ارزشیابی پیشگفتار و مقدمه، سبک و نثر، ویژگی منحصر به فرد کتاب، تحلیل مطالب، میزان دستیابی نویسنده به هدف (به لحاظ موضوعی)، میزان دستیابی نویسنده به هدف (به لحاظ تطابق با مخاطب)، میزان پوشش مباحث اصلی کتاب، دیدگاه حاکم بر کتاب یا نشانه های سوگیری نویسنده، استقلال مطالب کتاب، نتیجه گیری، جدول ها و نمونه ها، پانویس ها و پی نویس ها، منابع، نمایه ها و وضعیت ترجمه، به دست آمد. اصالت/ارزش: چارچوب حتی الامکان جامع، مانع و نوین حاصل از پژوهش حاضر می تواند در تدوین و ارزیابی کتاب ها و کتابشناسی ها استفاده شود و راهنمای نویسندگان، محققان، منتقدان و مخاطبان آنها باشد و فعالیت های علمی مربوط را هدفمند و یکدست کند.

کتاب «توحید الامامیه » تألیف شیخ محمدباقر ملکی میانجی، از جمله کتاب هایی است که سعی دارد برای بنیان یک نظام اعتقادی، کلام وحی را به دور از تأویل و توجیه مبنا قرار دهد. نویسنده در مقاله حاضر کتابشناسی توصیفی کتاب توحید الامامیه را ارائه میدهد. به دنبال این هدف، ابتدا به معرفی مختصری از زندگی نامه و وجاهت علمی شیخ ملکی میانجی پرداخته است و سپس منهج حدیثی و مبنای علمی وی را تبیین میکند. در ادامه متن کتاب را به شکل فصل بندیشده مورد مداقه قرار می دهد. در نهای ت با بیان برخی نکات نوشتاری و محتوایی کتاب، مقاله خویش را به پایان میرساند. 

یکی از نخستین مآخذی که میتواند در شناسایی منابع به پژوهشگر یاری برساند، کتابشناسیها و مقاله نامه هاست. بنابراین، نشریه آینه پژوهش به دلیل اهمیت موضوع کتابشناسی، از آغاز انتشار بخشی را به این مسئله مهم درحوزه اطلاع رسانی اختصاص داده است و در طول 21 سال انتشار خود، 115 مأخذشناسی به چاپ رسانده است. نویسنده در مقاله حاضر به منظور دسترسی آسانتر به مجموعه مأخذشناسی انتشار یافته در این نشریه، اقدام به تهیه فهرستی از کتابشناس یهای مذکور نموده است. در راستای این هدف، نویسنده پس از مرتب سازی کتابشناسیها به ترتیب الفبای نام پدیدآورنده، مشخصات کتابشناسی را بیان و در انتها گزارشی توصیفی از محتوای آنها ارائه کرده است. 

ابن میثم بحرانی از جمله دانشمندان شیعی معروف در قرن هفتم هجری است که دارای تألیفات فراوان می باشد. بیشتر آثار وی در مسائل کلامی است. به طوریکه با تسلط خاص در علم کلام، از طریق آثار علمی خویش به دفاع از مذهب تشیع پرداخت. نویسنده در نوشتار حاضر با تکیه بر منابع موجود در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به ارائه کتابشناسی توصیفی از آثار ابن میثم همت گمارده است. وی در راستای این هدف، بر حسب حروف الفبا، تألیفات ابن میثم را نام برده و توصیفی از محتوا و نسخه های مختلف آن ها بیان می دارد. در پایان نوشتار نیز تصاویری از نسخه های خطی مؤلف درج نموده است.

حدیث، در کنار قرآن دومین سبب از اسباب هدایت مسلمان هاست. از آن جایی که برخی احادیث از شهرت بیشتری در میان مردم برخوردار است اهل قلم به شرح آن ها، همت گماشته اند. یکی از این احادیث، «حدیث عنوان بصری» است که شرح های مختلفی برآن نوشته شده است. نگارشِ پیشِ رو به معرفی و کتاب شناسیِ توصیفی بعضی از شرح های «حدیث عنوان بصری» می پردازد و نمونه هایی از سبک نگارش آن را نقل می کند تا مخاطب، بدون نیاز به مطالعه ی کتاب از محتوای آن ، اطلاعات اجمالی به دست آورد. شرح های مذکور عبارتند از: «اسرار ملکوت» از علامه طهرانی، «اول ی ن گ ام ه ا ب رای خ ودس ازی و س ی ر و س ل وک » از سید ج ع ف ر م وس وی ، «ت ش ن گ ان و پ وی ن دگ ان راه ح ق ی ا در ج س ت ج وی ح ق ی ق ت» از رض ا ق رب ان ی ان، «حدیث دوست» از مهدی طیب، «راز دیدار علم» از سیدعلی اصغر علوی، «ره ت وش ه ی س ال ک ان راه خ دا» از ع ل ی اص غ ر م ل ک اح م دی، «سودای حقیقت» از مهدی غلامعلی، «شرح حدیث عنوان بصری» از محمدباقر تحریری، «شرحی بر حدیث عنوان بصری» از مهدخت میرصادقی و «ع ل م آم وزی و م ع رف ت ان دوزی» از رض ا رم ض ان ی گ ی لان ی.