اس‍ن‍اد ت‍اری‍خ‍ی

در تاریخ فرهنگی بسیاری از جوامع و تمدن های گذشته، کاروانسراها نقش تعیین کننده ای را در حیات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و دفاعی- امنیتی عهده دار بوده اند. به طوری که، کاروانسراها، نه تنها به عنوان استراحتگاه و مأمنی برای مسافران، بازرگانان و کاروان ها بودند، بلکه نقش مهمی در اقتصاد و تجارت و توزیع تولیدات و درآمدها در مناطق گوناگون داشتند. همچنین، به عنوان اقامتگاه ها و همچنین   محلی برای تعاملات فرهنگی و تبادل اندیشه ها و آداب و رسوم بین  مردم بودند. به علاوه، مکان هایی  برای انتشار و تبادل اخبار سیاسی و اقتصادی بین مناطق مختلف یک کشوربه شمار می رفتند. نوشتار حاضر، به بررسی سوابق موجود پیرامون یک میراث فرهنگی به جا مانده از عهد صفویه، یعنی کاروانسرای قلعه خرگوشی ندوشن پرداخته است. برای این منظور، با مطالعه اسنادی، و با بکارگیری رویکرد توصیفی- تحلیلی، پرسش های پژوهشی در سه محور بررسی گردید: تاریخچه و اسناد تاریخی کاروانسرا، بررسی چگونگی و دلایل تخریب بنای قلعه، انتساب مکانی بنای قلعه. پیام اصلی این نوشتار، بر لزوم توجه به مرمت و احیای این اثر از طریق دادن کاربری نو به آن تأکید دارد تا بتواند میراث گرانبهایی را از تاریخ گذشته ما، بهتر و مؤثرتر به نسل کنونی و آینده بازشناساند.

زندگی نوشت های فارسی به معنای ژانری کلی مشتمل بر انواع نوشتارهای مشتمل بر روایتی واقع گرایانه از زندگی ایرانیان، با دو شیوه کلیِ خاطره نویسی و یومیه نویسی، در شاخه های فرعیِ زندگی نامه نویسی ، اتوبیوگرافی نویسی ، یادداشت نویسی ، سفرنامه نویسی ، خاطره نویسی و نامه نگاری، در 150 سال اخیر رایج ترین گرایش تاریخی-ادبیِ در نوشتارهای معاصر را شکل داده و طی دهه های اخیر، در تعدد و تنوع، فزونی گرفته است. می توان نوشتار های حاصل از شیوه خاطره نویسی را مشتمل بر گونه های «تک خاطره»، «خاطره نامه»، «اتوبیوگرافی» و «وقایع نامه شخصی» دانست که شناخت و طبقه بندی نوع اول موضوع نوشتارِ پیش رو است. «تک خاطره»، خاطره ای تنها است که در ساخت نوشتار و عمدتاً در قالب تک نگاشت ظهور می یابد. تک خاطره، بُن مایه و هسته اصلی همه انواع حاصل از خاطره نویسی و بُرشی کوتاه از زندگی است که قدرتش در نمایش لحظه، و ویژگی های آن، فشردگی، شگفت انگیزی، وحدت تأثیر، ایستاییِ زمان و مکان و روایت تک محور از رخداد بیرونی است. تک خاطره برخلاف خاطره نامه ها، اتوبیوگرافی ها و تاریخ نامه های شخصی که مجموعه ای از احوال، اقوال، رفتارها و مشاهدات فردی را به نمایش می گذارند، به نمایش تک پرده ای می مانند. «مجموعه تک خاطرات» متداول ترین نوعِ نوشتاریِ برساخته در میان زندگی نوشت های خاطره محور فارسی و حاصلِ جمع آمدنِ چندین تک خاطره است که عمدتاً بین آنها شباهت هایی از حیث سوژه، زمان و موضوع وجود دارد و اغلب، به وساطت فرد/افرادی جز راوی فراهم می آید. این مجموعه ها از حیث موقعیت روایتی، به انواعِ خویشتن محور، واقعه محور و دیگرمحور؛ از حیث نحوه شکل گیری به انواعِ اصیل و برساخته؛ از حیث توالی خاطره ها به انواع منظم و نامنظم؛ از حیث تعدد راویان به انواع تک راوی و چندراوی؛ و از حیث موضوع به انواعی متعدد در زندگی، سفر و حرفه طبقه بندی می شوند. این مقاله به روش تحلیل محتوا و در پی مطالعه صدها زندگی نوشت فارسی به نگارش درآمده است.

زندگی نوشت های فارسی در مفهومی کلی، انواع نوشتارهای مشتمل بر روایتی واقع گرایانه از زندگی ایرانیان را دربرمی گیرد که با بیش از یک ونیم قرن سابقه، گستره آن همچنان رو به فزون است. می توان در کلی ترین تقسیم در راستای شناخت گونه های فرعی زندگی نوشت های شخصی، انواع حاصل از شیوه خاطره نویسی را مشتمل بر «تک خاطره»، «مجموعه تک خاطرات»، «خاطره نامه»، «اتوبیوگرافی» و «وقایع نامه شخصی» دانست که شناخت خاطره نامه ها و طبقه بندی گونه های آن، موضوع نوشتارِ پیش رو است. «خاطره نامه» (memoir) نوعی زندگی نوشتِ شخصیِ خاطره محور است که به شرح مکتوب فرد درباره تنها بخشی برجسته از زندگی و تجربیاتش اختصاص دارد. خاطره نامه اغلب از سوی افراد مشهور، سیاستمداران، نظامیان و صاحبان حرفه های اثرگذار به نگارش درمی آید. در خاطره نامه ترتیب خطی زمان و پیوستگی رویدادها در بافتی سلسله وار رعایت می شود و در شکل موفق آن با قوس احساسی و شخصی همراه است. شباهت میان این نوع نوشتاری و اتوبیوگرافی چنان است که حتی در غرب نیز وجوه تمایز آنها به درستی شناخته و رعایت نمی شود. منتقدان و نویسندگانِ متبحر تأکید دارند که در اتوبیوگرافی، نویسنده، هدف است؛ حال آنکه در خاطره نامه، هدف، نه شخص نویسنده، بلکه رویداد/رویدادهای پیرامونیِ او است. برجستگی نقش اجتماعی خاطره نامه در مقایسه با اتوبیوگرافی و قصد آن در ترسیم رویداد، دوره، گروه یا طبقه ای خاص موجب شده تا عمده خاطره نامه نویسان از شخصیتی تاریخی اجتماعی برخوردار باشند. نگارنده در پی طرح این ایده و ملاحظه صدها زندگی نوشت، به این گونه متداول پی برده و بر آن شده تا در مقاله پیش رو، ضمن معرفی و بیان ویژگی های برجسته، از مهم ترین انواع فرعی آن یاد کند.

هدف: فرایند صدور مجوزهای چاپ و نشر و بررسی ساختار شکلی و محتوایی آن ها، از ابتدای دوره ناصرالدین شاه تا پایان حکومت قاجار در این مقاله گزارش شده است. روش/ رویکرد پژوهش : داده ها از منابع کتابخانه ای و آرشیوی (عمدتاً آرشیو ملّی ایران) استخراج شده است یافته ها و نتیجه گیری :. آثار چاپی به ویژه روزنامه ها برای انتشار در دوران مذکور روند اداری خاصی را طی می کردند. این اسناد در اکثر موارد از ساختاری مشخص پیروی می کردند، ولی در برخی از مجوزهای چاپ و نشر به علّت تکمیل نشدن مدارک توسط شخص متقاضی، می توان تفاوت و تمایزی را در ساختار و محتوای اجازه نامه ها مشاهده کرد.

این پژوهش، کوشش خویش را بر آن گمارده تا از طریق دانش تصحیح و نقد، این مجموعه منشآتی مربوط به قرن دهم ق به کتابت: میرزا محمدصادق ناظم تبریزی (صادقای تبریزی) را مورد بررسی قرار دهد و ویژگی ها، کاستی ها، اهمیت اسناد نسخه و بینش و روش کاتب را در چهارچوب الگویی معنادار نقد کند. درون مایه ی نسخه فوق شامل مضامینی چون فرامین پادشاهان، اسناد دیوانی، فتح نامه ها، و منشآت و اخوانیات از روزگار سلجوقی تا اوایل صفوی است که تاکنون مورد نقد و انتشار قرار نگرفته اند و می تواند در جای خود به فهم حلقه های مفقودی از تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران و برخی همسایگان یاری رساند. این بررسی با اتکا بر نسخه خطی این اثر و با رویکرد تحلیلی، همراه با روش تحلیل محتوای کیفی انجام شده است و نشان می دهد که نویسنده در تدوین و چینش منشات، تحت تاثیر فضای سیاسی دوره صفویه قرار داشته است. از آن جا که آرمان صفویه ایجاد دولتی ملی بر پایه مذهب رسمی و مرزهای سیاسی تبیین می شود، کاتب نسخه به کتابت اسنادی دست یازیده که در پیوند با جغرافیایی است که صفویان در ترسیم الگوی سرزمینی خود به دنبال تحقق آن بودند.

مهرها ابزاری برای متخصصان آرشیوها و محققان در توصیف و شناخت اسناد قدیمی هستند. هدف : تولید منبعی مستند و مرجع از مهر صدراعظم های قاجار در دوره صدارت. روش ٫ رویکرد پژوهش : روش پژوهش کتاب خانه ای است و ابزار جمع آوری اطلاعاتْ سیاهه وارسی است. جامعه موردمطالعه فرمان های پژوهش کده تاریخ معاصر و سایر مراکز اسنادی است. یافته ها و نتیجه گیری : متن مهر صدراعظم های دوره قاجار از ابتدای این دوره تا اواسط دوره ناصری از آیات قرآن، اذکار، دعاها، کنیه ها، عناوین، القاب و نام ها گرفته شده بود. از صدارت میرزاآقاخان نوری واژه صدراعظم در مهرها راه یافت. دو واژه هم معنی اتابک اعظم و وزیر اعظم در دوره مظفری در مهرها باب شد. در مهرهای دوره محمدعلی شاه، واژه های اتابک اعظم و صدراعظم پیدا شد. در این تحقیق از 24 صدراعظم 54 نقش مهر با مستندات، توضیح شکل، علائم، مناسبت تاریخ حک، نوع خط و زبان به دست آمد. از دوره ناصری علامت شیروخورشید در برخی از مهرها ظاهر شد. شکل مهرها مستطیل، مربع، بیضی، هشت گوش و گلابی بود و خط اغلب آن ها نستعلیق و زبان مهرها عربی، فارسی/عربی و فارسی بود. در این تحقیق از 24 صدراعظم 54 نقش مهر با مستندات، توضیح شکل، علائم، مناسبت تاریخ حک، نوع خط و زبان به دست آمد و با این تحقیق بخشی از کمبود منبع مرجع در شناخت مهرهای رجال پوشش داده شد.

روش های تحقیق زیادی اعم از کمی و کیفی در رشته روابط بین الملل وجود دارد که دانشجویان از آن برای پژوهش های خود استفاده می کنند. یکی از روش های کیفی، روش پژوهش تاریخی یا تاریخ پژوهی است. روش تاریخی زمانی کاربرد دارد که پژوهشگر درصدد بررسی پدیده ای در گذشته است و هدف آن کشف واقعیات تاریخی و شرح رویدادهای حال است. تاریخ مهم ترین عنصر تاثیرگذار در برقراری و توسعه روابط کشورها است زیرا دولت ها بر اساس برداشت هایی که از کشورهای دیگر دارند روابط خود را در بستر زمان تنظیم می کنند ولی پژوهشگران روابط بین الملل یا به ندرت از این روش استفاده می کنند یا با روش درست کاربست آن آشنا نیستند. در این مقاله سعی می شود به این پرسش ها پاسخ داده شود که چگونه از روش تاریخی در پژوهش های روابط بین الملل استفاده کنیم؟ کاربرد روش تاریخی در روابط بین الملل چه مزایا و دستاوردهایی ایجاد می کند؟ چه کاربردهایی برای رشته روابط بین الملل دارد؟ و دلایل کم-توجهی به این روش پژوهش در رشته روابط بین الملل چیست؟ هدف مقاله این است که به تولید ادبیات مربوط به نحوه استفاده و کاربرد روش تاریخی در رشته روابط بین الملل بخصوص در پژوهش های مربوط به پایان نامه ها و رساله ها یاری رساند.

در تحلیل وضعیت نساجی سنتی ایران در عصر قاجار و به صورت خاص در دوره ناصری (1313/ 1896 1264/1848)، معمولاً این بازه تاریخی به دلایل متعدد ازجمله تقارن با انقلاب صنعتی، واردات بی رویه منسوجات اروپایی به کشور و عدم حمایت از صنایع داخلی به دوران افول تعبیر می شود. درصورتی که ژرف نگری بر اساس منابع تاریخی دست اول همچون سفرنامه ها، می تواند در تعیین حدود واقعی این مسئله مؤثر باشد. بنابراین این مقاله با هدف بررسی کیفیت نساجی سنتی ایران در عصر ناصری برآن است به این پرسش پاسخ دهد که چگونه می توان با مطالعه اسناد تاریخی ازجمله سفرنامه ها، فراز و فرود نساجی ایران را در دوره ناصرالدین شاه قاجار تبیین کرد؟ نتیجه این پژوهش به شیوه تحلیلی تاریخی و با استناد به منابع کتابخانه ای نشان داد، هرچند نساجی سنتی ایران در دوره ناصری از صورت پیشین خود فاصله می گیرد و رهپویه افول می پیماید، اما این افول و تنزل؛ در قیاس با اوج نساجی ایران در سده پیش و مقارن با عصر صفوی ارزیابی می شود؛ درحالی که در دوره ناصری تولید پارچه های ابریشمی، شال های پشمی، پارچه های نخی و کتان های قلمکار همچنان رونق داشت، به طوری که علاوه بر تأمین نیاز داخلی، صادرات خارجی نیز بخشی از نیاز بازار جهانی را تأمین می کرد. واژه های کلیدی، نساجی سنتی، نساجی دوره قاجار، اسناد تاریخی، سیاحت نامه های دوره قاجار، ناصرالدین شاه [1]. این مقاله از طرح پژوهشی نویسنده اول با عنوان «تحلیل و طبقه بندی طرح و نقش پارچه های عصر قاجار (1304 1175 ه .ش.)» برگرفته شده که در قالب ارتباط دانشگاه هنر با جامعه و صنعت در پژوهشکده هنرهای سنتی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به تصویب رسیده و تحت نظارت آن سازمان در حال انجام است.

میراث فرهنگی به منزله ردپای انسان در بستر تاریخ، دارای ارزش های متعددی است که این موضوع متناسب با مقتضیات جوامع و فرهنگ های مختلف قابل بررسی و بازتعریف است. یکی از روش هایی که امکان ریشه یابی این مسئله را امکان پذیر می نمایید، بررسی نوع نگاه به موضوع میراث فرهنگی در بستر زمان است که دراین میان مطالعه اسناد مرتبط با موضوع در کشور و مرور فرآیند توجه به میراث فرهنگی، بخصوص گونه های ارزش میراث در ارتباط با رویکردهای حفاظتی موردنظر این پژوهش است. در همین راستا با بهره گیری از پنج منابع مطالعاتی در کنارهم (برنامه های عمرانی و توسعه، قوانین و آئین نامه ها، اساسنامه سازمان ها و نهادهای مداخله گر، شرح خدمات طرح های حفاظتی و مصاحبه با صاحب نظران حوزه نظریه و اجرا) به بررسی فرآیند حفاظت از منابع میراث پرداخت شده است. مطالعه همزمان هر پنج ابزار و منبع مطالعاتی در کنارهم و توجه به گونه های ارزش و رویکردهای حفاظتی متصور شده در هر سند و هم پوشانی تقویم زمانی این ابزارها و منابع مطالعاتی، از نوآوری های این پژوهش می باشد. روش تحقیق با توجه به سؤالات پژوهش، کاربردی- عملی است. نحوه گردآوری اطلاعات نیز کتابخانه ای، اسنادی و مصاحبه است. مطالعات صورت گرفته بر روی اسناد مذکور نشان می دهد که در بیشتر اسناد مطالعاتی می توان شاهد فقدان توجه به مفهوم ارزش خاصه ارزش های میراث فرهنگی و به تبع آن رویکردهای حفاظتی برپایه ارزش بود. این موضوع منجر به بروز مشکلات بسیاری شده است که لازمه مرتفع شدن معضلات، پیشگیری از وقوع دوباره آن، نیازبه مطالعه ارزش محور و ارائه قوانین ارزش مبنا در این حوزه را به منصه ظهور می رساند

سردر باغ زرشک یکی از بناهای شاخص دوره صفوی بود که در بخش جنوبی محورچهارباغ اصفهان قرار داشت و در گذر زمان تخریب گردید. بررسی سفرنامه ها، روزنامه ها، کتب تاریخی، تصاویر، نقشه ها و عکس های تاریخی به شکل مستقیم می تواند در بازیابی معماری یادمانی چهارباغ صفوی اصفهان یاری رساند. دیگر پژوهشگران محور چهارباغ اصفهان را در گستره هایی همچون بررسی اصول شهرسازی این محور با نظام طراحی باغشهر مورد بررسی قرار داده اند. لیکن، این پژوهش تلاش دارد برخی از ویژگی های بدنه شهری این محور را از طریق بازیابی معماری سردر باغ های پیرامون آن مورد واکاوی قرار دهد؛ لذا، برای نخستین بار در این نوشتار، با بهره گیری از اسناد توصیفی و تصویری و مقایسه و تحلیل آن، به بازنمایی سردر باغ زرشک پرداخته شده است. مطالعات انجام شده بخشی از ویژگی های این بنا در گستره: شکل پلان، تعداد طبقات و ارتفاع بنا، ویژگی های نما (آرایه ها و ساختمایه) و موقعیت مکانی و گونه ارتباط آن با عناصر شهری محور چهارباغ بالا را آشکار ساخت. همچنین سیر تحولات این بنا (ساخت، مرمت و تخریب) و کاربری آن (اقامتی و اداری) برپایه نظام مالکیت باغ زرشک و تأثیرپذیری آن از عملکرد محور چهارباغ بالا، از دوره صفوی تا کنون بررسی و مشخص شد این بنا پس از سه قرن، در اواخر دوره قاجار به سبب فرسودگی تخریب شده است. فرایند حاضر می تواند در بازیابی ویژگی های کالبدی دیگر بناهای محور تاریخی چهارباغ اصفهان مورد استفاده قرار گیرد

در عصر قاجار، مبلمان در معنای بسیط و نه صرفاً تداعی امروزی آن، نقش مهمی در فراهم آوردن آسودگی مردم داشت. به دلیل حضور گسترده منسوجات در این کاربرد، هدف مقاله پیش رو، بررسی طرح و نقش انواع پارچه های مورداستفاده در این مصداق است. جهت دستیابی به این هدف، با شناسایی مبلمان قاجاری، چگونگی کاربرد پارچه در آن ها مورد واکاوی قرار گرفته است. بنابراین، پرسش این است: در فضای نشیمن و استراحت منازل عصر قاجار، انواع مبلمان در چه قالبی تعریف می شود و پارچه های کاربردی در ساخت، تکمیل و تزیین آن ها از نظر طرح و نقش چگونه است؟ این پژوهش با رویکرد تاریخی و روش توصیفی تحلیلی شکل گرفته است. نتیجه گردآوری و تحلیل داده ها به صورت کتابخانه ای، با غور در اسناد تاریخی، ازجمله سفرنامه ها، نمونه پارچه های به جامانده و تصاویر مشتمل بر نقاشی و عکس، نشان داد که اصلی ترین مبلمان این عهد با کاربری منسوجات، مشتمل بر شکل های متحرک است و به صورت انواع جداره ای نرم (رختخواب پیچ، مخده، متکا، بالش، تشک، لحاف و پتو)، جداره ای سخت (میز، صندلی، کرسی) و کف پوش (روفرشی و سفره به وقت پذیرایی) معنی پیدا می کند. منسوجات کاربردی در مبلمان جداره ای نرم، به غیر از اقسام بدون طرح و نقش، واگیره ای، محرمات، قابی و افشان بود. در مبلمان جداره ای سخت، صور ترنج دار و واگیره ای غالب می نمود؛ هرچند انواع افشان و محرمات نیز به عنوان رومیزی استفاده داشت. درنهایت طرح های محرمات و ترنج دار به ترتیب برای روفرشی و سفره از رواج برخوردار بود. در تمام این موارد، نقش گیاهی پیشتاز میدان رقابت می نمود. البته طرح های محرمات و قابیِ بدون نقش نیز وجود داشت و گاه صور هندسی به تبعیت از شیوه نقش اندازی (چشمه دوزی) بر پارچه ظاهر می شد. درمجموع مشخص شد که برخی از انواع طرح های نه گانه پارچه های سنتی در ساخت مبلمان قاجاری دخیل نبوده اند و برخی دیگر مشتمل بر افشان، ترنج دار، واگیره ای، محرمات و قابی مورد بهره برداری بیشتر قرار گرفته بودند.