خودسرگذشت نامه ها

نوشتن از زندگی به منزلة یکی از فروع تاریخ نگاری، در تمدن های مختلف سابقه ای دیرین دارد. سنت زندگی نگاری در ایران با حرکت در شاخه هایی نظیر زندگی نامه نویسی، اتوبیوگرافی نویسی، یادداشت نویسی، سفرنامه نویسی، خاطره نویسی و نامه نگاری، یکی از رایج ترین گرایش های تاریخی-ادبیِ معاصر را شکل داده است؛ اما با وجود کثرت اقبال بدان و شکل گیریِ هزاران کتاب و تک نگاشت در دو سده و بویژه در دهه های اخیر در ایران، هنوز نمی توان از ژانری کلی مشتمل بر انواع نوشتارهای مشتمل بر روایتی واقع گرایانه از زندگی بشر نشان یافت. این مقاله با طرح ایدة «زندگی نوشت» به منزلة فرا ژانری که همه انواع و گونه های فرعیِ نوشته های مبتنی بر ماجراهای واقعی زندگی انسان را دربردارد، با بهره مندی از پژوهش های گذشته، به ارائه طبقه بندی جدید و بازتعریفی از گونه های متعدد آن می پردازد. سه جریانِ «خویشتن نگاری»، «دیگرنگاری» و «وقایع نگار ی»، مهم ترین جریاناتی هستند که در زندگی نگاری ها دنبال می شوند. روایت زندگی آدمی با رویکرد واقع گرایانه، وجهِ غالبِ خویشیِ زندگی نوشت ها است. اما در کنار این وجه اصلی و برخی وجوه فرعیِ مشترک، قالب های متنوعِ این اَبَر ژانر، نقاط فصلی به صورت مرزهای سیال، لطیف و گاه غیر صریح دارند. در نوشتارِ پیش رو، با طبقه بندی این نوشته ها به اعتبار جایگاه راوی نسبت به سوژه در وهلة اول و نیز برخی ملاحظات ساختاری نظیر صورت، محتوا و حجم، رایج ترین گونه ها در زندگی نوشت های فارسی از قبیل زندگی نامه ، فرهنگ زندگی نامه ای، زندگی نامک، کارنامه، کارنامک، یادنامه، تک خاطره ، تک خاطرات، خاطره نامه ، اتوبیوگرافی ، یادداشت نامه، خاطره نامة گزارشی، سفرنامه، دل نامه، نامة شخصی و وصیت نامه شخصی به شمار آمده است. این پژوهش پس از ملاحظه بیش از ۵۰۰ اثر و به شیوه ای توصیفی- تحلیلی انجام شده است.

زندگی نوشت های فارسی به معنای ژانری کلی مشتمل بر انواع نوشتارهای مشتمل بر روایتی واقع گرایانه از زندگی ایرانیان، با دو شیوه کلیِ خاطره نویسی و یومیه نویسی، در شاخه های فرعیِ زندگی نامه نویسی ، اتوبیوگرافی نویسی ، یادداشت نویسی ، سفرنامه نویسی ، خاطره نویسی و نامه نگاری، در 150 سال اخیر رایج ترین گرایش تاریخی-ادبیِ در نوشتارهای معاصر را شکل داده و طی دهه های اخیر، در تعدد و تنوع، فزونی گرفته است. می توان نوشتار های حاصل از شیوه خاطره نویسی را مشتمل بر گونه های «تک خاطره»، «خاطره نامه»، «اتوبیوگرافی» و «وقایع نامه شخصی» دانست که شناخت و طبقه بندی نوع اول موضوع نوشتارِ پیش رو است. «تک خاطره»، خاطره ای تنها است که در ساخت نوشتار و عمدتاً در قالب تک نگاشت ظهور می یابد. تک خاطره، بُن مایه و هسته اصلی همه انواع حاصل از خاطره نویسی و بُرشی کوتاه از زندگی است که قدرتش در نمایش لحظه، و ویژگی های آن، فشردگی، شگفت انگیزی، وحدت تأثیر، ایستاییِ زمان و مکان و روایت تک محور از رخداد بیرونی است. تک خاطره برخلاف خاطره نامه ها، اتوبیوگرافی ها و تاریخ نامه های شخصی که مجموعه ای از احوال، اقوال، رفتارها و مشاهدات فردی را به نمایش می گذارند، به نمایش تک پرده ای می مانند. «مجموعه تک خاطرات» متداول ترین نوعِ نوشتاریِ برساخته در میان زندگی نوشت های خاطره محور فارسی و حاصلِ جمع آمدنِ چندین تک خاطره است که عمدتاً بین آنها شباهت هایی از حیث سوژه، زمان و موضوع وجود دارد و اغلب، به وساطت فرد/افرادی جز راوی فراهم می آید. این مجموعه ها از حیث موقعیت روایتی، به انواعِ خویشتن محور، واقعه محور و دیگرمحور؛ از حیث نحوه شکل گیری به انواعِ اصیل و برساخته؛ از حیث توالی خاطره ها به انواع منظم و نامنظم؛ از حیث تعدد راویان به انواع تک راوی و چندراوی؛ و از حیث موضوع به انواعی متعدد در زندگی، سفر و حرفه طبقه بندی می شوند. این مقاله به روش تحلیل محتوا و در پی مطالعه صدها زندگی نوشت فارسی به نگارش درآمده است.