فرشچیان

خیر و شر، معنایی دو سویه از رسیدن به کمال تا انحطاط انسانی را در بردارد. انسان هرچه را که مایه سوق او به سوی خدا شود خیر، و آنچه را که باعث دورى او از ذات ربوبی شود، شر می داند. مبحث خیر و شر، گستردگی زیادی در علوم انسانی و دینی دارد. ولی در حیطه هنر، از حیث بررسی ارتباط فرم و معنا و حجم مطالعات، کم تر به این موضوع پرداخته شده است. در اکثر پژوهش ها، مضمون خیر و شر به صورت تحلیلی و یا توصیفی مورد بررسی قرار گرفته است. در حالی که، در مقاله پیش رو هدف، تطبیقِ مفهوم خیر و شر در دو نگاره با محتوایی مشابه از نگاه یک هنرمند (استاد فرشچیان) می باشد. این مقایسه برای اثبات این فرضیه است که، حتی مضامین مشابه نزد یک هنرمند نیز نمی تواند، عاملی باشد برای خلق آثاری با اشارات و استعاره های تصویری یکسان؛ و این، نشان از پویایی و شکوفایی ذهن و قلم هنرمندان در طول زمان دارد. این مقاله، با تحلیل تطبیقی عناصر خیر و شر در دو نگاره ابراهیم (ع) و سیاوش در آتش، که هر دو اثر از استاد فرشچیان است، به بررسی محتوای خیرها و شرهای موجود در این داستان ها و نشان دادن زوایای تعالی بخش هر یک می پردازد. روش به کار رفته در این پژوهش، کیفی و به واسطه تشابه موضوعی بین این دو نگاره، به وجه تطبیقی انجام شده و جمع آوری مطالب نیز بر اساس مستندات کتابخانه ای صورت گرفته است.

نقد اسطوره ای آثار ادبی و هنری و به ویژه نظریه «تک اسطوره» جوزف کمبل، به دلیل قابلیت و کارایی ویژه آن، همواره مورد ارجاع و استناد ادیبان و زبان شناسان، اسطوره پژوهان و به ویژه هنرمندان بوده است. از سوی دیگر، داستان و نگاره های حضرت یونس (ع) در فرهنگ و هنر ایرانی- اسلامی، دارای اهمیت قابل توجهی بوده است. نگارنده در این نوشتار کوشید که نگاره های محمود فرشچیان، نگارگر صاحب سبک معاصر، با موضوع حضرت یونس(ع) را با نظریه و رویکرد «اسطوره ای» مورد تطبیق و تحلیل قرار دهد. مسئله این پژوهش، علاوه بر تبیین اهمیت جایگاه اسطوره، نظریات اسطوره ای و به ویژه نظریه «تک اسطوره»کمبل؛ نخست روشن شدن جایگاه موضوعات اساطیری و تاریخی و به ویژه نگاره های یونس(ع) در آثار محمود فرشچیان، سپس، مشخص شدن منبع روایت هنرمند از داستان یونس(ع) و سرانجام، تطبیق و تبیین نگاره «یونس(ع)» فرشچیان با رویکرد و نظریه «تک اسطوره» (قهرمان)جوزف کمبل بوده است. هدف این مقاله نیز که با روش توصیفی- تحلیلی انجام پذیرفته است، اثبات اهمیت جایگاه مضامین اسطوره ای و تاریخی و به ویژه یونس(ع) در آثار هنرمند و در گام بعد، مشخص شدن منبع روایت فرشچیان و سرانجام، تطبیق نگاره یاد شده با رویکرد «تک اسطوره» (قهرمان)جوزف کمبل بوده است. نتیجه نیز بر اساس یافته های کمی و کیفی، این بوده است که موضوعات اساطیری و تاریخی و به ویژه نگاره های حضرت یونس(ع) در آثار هنرمند، دارای جایگاهی برجسته و قابل تامل است. همچنین، پیش متن و منبع روایت هنرمند از این نگاره ها، به سه دلیل، قرآن مجید بوده است که با رویکرد و نظریه «تک اسطوره» جوزف کمبل نیز دارای اشتراک و انطباق بوده است.

ادبیات فارسی از غنی ترین و تأثیرگذارترین مؤلفه های فرهنگی ایران و جهان بوده که شاهکار های آن همواره در شرق و غرب مورد ستایش بوده است. از دیرباز، نقاشی ایرانی با ادبیات فارسی دارای روابطی بنیادین و ریشه دار بوده است و هر یک سبب غنای دیگری بوده است. مسئله یا پرسش اصلی این پژوهش این بوده که استاد محمود فرشچیان تا چه میزان از ادبیات فارسی بهره مند بوده است؟ همچنین هنرمند چرا و چگونه از ادبیات بهره مند بوده و به طور کلی رویکرد هنرمند به قلمرو ادبیات فارسی چطور بوده است؟ هدف این پژوهش نخست، تبیین میزان بهره مندی هنرمند از ادبیات فارسی و سپس، تحلیل چرایی، چگونگی و رویکرد استاد فرشچیان به ادبیات فارسی بوده است. این پژوهش از نوع نظری و با روش توصیفی تحلیلی آثار و با رویکردی تأویلی و ترکیبی انجام گرفته است. روش گردآوری اطلاعات نیز کتابخانه ای و میدانی و روش تجزیه و تحلیل اطلاعات نیز کمی و کیفی بوده است. نتیجه این بوده است که علاوه بر اهمیت اساسی جایگاه ادبیات فارسی و چرایی و چگونگی بهره مندی هنرمند از ادبیات فارسی که بدان پرداخته شد، به طور کلی، نگرش استاد فرشچیان به مقوله ادبیات فارسی، دارای سیری هدفمند و البته تدریجی از وابستگی به ادبیات تا استقلال از ادبیات بوده است. او در آغاز تحت سیطره شاعران بزرگ ایرانی و درصدد بازتاب جهان آفاقی و روایت تصویری اندیشه شاعران زبان فارسی است. اما در طول زندگی حرفه ای و به تدریج، با چرخشی معنادار به سمت روایت جهان انفسی و درونی خود گام برداشته است.

یکی از مهمترین مباحث در هنرهای تجسمی قاب و رابطه آن با اثر هنری است که بدون در نظر گرفتن آن، اجزا و عناصر داخل آن، تعریف مشخص و قابل درکی نخواهند داشت. قاب در آثار نگارگری قدیم ایران دارای هویت مستقل و کارکردهای گوناگون بوده و در دوره های مختلف تحولاتی داشته است. در میان هنرمندان نگارگر معاصر نیز محمود فرشچیان از قاب و کارکردهای متنوع آن غافل نبوده و از آن به شیوه های گوناگونی بهره برده است. هدف از تحقیق پیش رو شناسایی و تبیین جایگاه قاب در آثار نگارگری قدیم ایران و تداوم سنت و نوآوری آن در آثار فرشچیان در این زمینه است. مقاله در پی پاسخ به این دو پرسش است که: قاب در آثار نگارگری قدیم ایران چه ویژگی و کاربردی داشته است؟ و کاربرد قاب در آثار فرشچیان و نوآوری های وی در این زمینه چگونه است؟ این مقاله به شیوه توصیفی_تحلیل انجام شده است. روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای_اسنادی و با ابزار کتاب، فیش، رایانه و تصویر صورت گرفته است. در نهایت مقاله به این نتایج دست یافته که قاب در آثار نگارگری قدیم، در اشکال متنوع هندسی و انواع گوناگونی همچون قابهای بسته و باز و یا ساده و متحرک انجام شده و کارکردهایی همچون ارتباط با مضمون نگاره و نیز برقراری پیوند میان متن و حاشیه داشته است. همچنین در سیر تحول قاب در نگارگری معاصر که در این مقاله بصورت موردی آثار فرشچیان بررسی شد، معلوم گردید که وی قاب را به دو شیوه سنتی و نوآورانه استفاده نموده است. از جمله نوآوری های ایشان می توان به شکل کلی نمایش قاب، نحوه کشیدن قاب، شکل تحرک قاب و در ابداع آثاری بدون قاب اشاره نمود. قاب در آثار وی در ارتباط با مضمون نگاره متحول گشته و به شیوه های گوناگون در پیوند با حاشیه نگاره قرار دارد.

در این مقاله سعی شده است از منظری گفتمانی به تابلوی «عصر عاشورا» اثر استاد محمود فرشچیان نگریسته شود. بدین معنی که ایده و دیدگاه هنرمند که در بطن اثر مستتر است به عنوان معیاری برای واکاوی اثر در نظر گرفته شود. دو موضوع مهم در این مقاله بررسی شده است: نخست گفتمان های موجود در زمینه عاشورا و قیام امام حسین (ع) دسته بندی و سپس ارتباط تابلوی عصر عاشورا با این گفتمان ها مشخص شده است. سؤال آن است که این هنرمند به کدام گفتمان عصر خود نزدیک بوده و متأثر از کدام رویکردها یا متفکران است؟ نویسندگان نتیجه می گیرند که گونه های گفتمانی مطرح در خصوص عاشورا را می توان به سه گونه عامیانه، روشنفکرانه و عرفانی تقسیم کرد. با توجه به تم و عناصر اصلی تابلوی عصر عاشورا، ایده و دیدگاه نقاش را باید به گونه گفتمانی اول یعنی گفتمان عامیانه نزدیک دانست.