انسان شناسی حس ها

اتنوگرافی خیابانی نوع بسیار اخیری از اتنوگرافی است که تلاش می کند با حرکت اتنوگرافر در فضاهای عمومی و باز شهری موضوعات فرهنگی در حرکت را بررسی کند. پژوهش اتنوگرافیک حاضر در خصوص «ماشین های محرمی» در شهر تهران گونه ویژه ای از اتنوگرافی خیابانی را نشان می دهد که در آن اتنوگرافر با ماشین خود درباره ماشین ها تحقیق می کند. نگارنده اصطلاح «ماشین نگاری» را برای بیان ویژگی های نظری و روش شناختی این نوع از پژوهش ابداع کرده است. پژوهش ماشین نگارانه حاضر نشان می دهند که چگونه افراد از ماشین به عنوان تجربه ماشین مند خود در بسترهای روزمره و مناسکی استفاده می کنند، چگونه ماشین ها را به «بدن های ثانویه» بدل می سازند، و چگونه اندیشه ها و احساسات از خلال دستکاری های ماشین ها منتقل می شوند. این مقاله با حرکت از شاخه ها و رویکردهای انسان شناسی اشیا/ انسان شناسی فرهنگ مادی و انسان شناسی حس ها / انسان شناسی حسی تلاش کرده است تا ماشین را از خلال ابعاد حسی آن، یعنی ابعاد دیداری، شنیداری، بساوایی و به ویژه حرکتی تحلیل کند. اساساً ماشین های محرمی بیانگر بعد حرکتی مناسک محرم در تهران هستند. حرکت ماشین ها به ظاهر و صداهای عزادارانه محرمی ماشین ها ویژگی ای پیوندی می دهد که از طریق آن چشم اندازها و گوش اندازهای جدیدی پدید می آیند. دستاورد مهم دیگر این مقاله طرح ایده «اتنوگرافی در حرکت» است که به انسان شناسان یاد می دهد تا جهان فرهنگی اجتماعی را در حرکت و با حرکت از نو مفهوم بندی کنند. بدین ترتیب باید به جای مشاهده مشارکتی به عنوان روش اصلی و کلاسیک انسان شناسی از «حرکت مشارکتی» استفاده کرد.

پژوهش مردم نگارانه نگارنده در این مقاله متمرکز بر غذا، خوردن و حس چشایی در مناسک محرم در مناطق مرکزی و جنوب شرقی و غربی شهر تهران است. غذا و خوردن جایگاه مناسکی خاصی در مناسک محرم و به ویژه روزهای نهم و دهم آن دارند، اغلب شرکت کنندگان این مناسک بزرگ یا غذا تهیه می کنند یا غذا می خورند و ادراک حسی درگیر در خوردن غذا همچون عملی مناسکی است که امر قدسی را از خلال رفتارها و باورهایی از جهان بیرون جامعه به جهان درون بدن هدایت می کند. چشیدن غذای نذری، همانند لمس کردن ضریح امامان، شخص را واجد تجربه ای می کند و به او می فهماند که چگونه می توان با عمل خوردن وارد فرایندهای فرهنگی شد. از طریق ادراک حسی است که یک فرهنگ می تواند به واقعی ترین شکل ممکن توسط اعضای خود درک شود و شاید چشیدن عمیق ترین تجربه فیزیکی آن باشد. بسترهای مناسکی و حیات روزمره مزه ها و غذاها را با خود همراه می سازند تا غذاواره یا رخداد چشایی مناسب خودشان را پدید آورند، غذاواره ای که حال و هوای رخدادها را می سازد و از این طریق به تجربه شرکت کنندگان شکل می دهد. خوراکی ها در زندگی اجتماعی چیزهای بسیاری را به خود متصل می کنند و به هنگام مصرف این شبکه های ارتباطی بین غذا و جامعه به کار می افتند و غذا خوردن را تبدیل به تجربه ای مرتبط با جامعه می کنند.

تمرکز انسان شناختی من بر تجربه و ادراک مخاطبان پرده خوانی متأثر و ملهم از انسان شناسی حسی است که در آن فرهنگ به مثابه شیوه های حس کردن جهان تعریف می شود. بدین ترتیب، هنر پرده خوانی نیز با فنون گوناگون خود در پی ایجاد تجارب حسی خاص و به دنبال آن، معانی حسی و ارزش های حسی ویژه ای است. علاوه بر این، گرچه پرده یک هنر دیداری است، تجربه حسی حضار فراتر از حس بینایی می رود و گرچه پرده خوانی یک هنر شنیداری است، باز هم تجربه حسی فراتر از حس شنوایی می رود. به طور خاص، پرده خوانی حس بساوایی حضار را در انتهای مراسم پرده خوانی درگیر می کند. و بدین ترتیب پرده خوانی یک هنر چندحسی است. تصویرها یا شمایل ها علاوه بر اینکه دیده می شوند، عضلانی می شوند و بیش از همه لمس هم می شوند. لمس کردن پرده یک انتقال ادراکی فرهنگی را نشان می دهد که انتقال دهنده ارزش ها و معانی حسی است.