دریانوردی

خلیج فارس و بنادر مهم آن از قدیمی ترین ایام به عنوان یکی از شاهراه های تجری ایران با سرزمین های دیگر بود است. ناوگان های دریایی ایران در خلیج فارس همواره با سرزمین هی دیگر مانند هند و چین و افریقای شرقی تجارت داشتند. از عصر ساسانیان، بندر سیراف به عنوان یکی از مراکز ثقل تجارت ایران با سرزمین های دور دارای نقش و اهمیت بسیار شد. آمیختگی مردمان سیرافی با دریا و توسعه ناوگان دریایی آنان، این منطقه را به نقطه عطف تجارت دریایی بدل ساخته بود. به گونه ای که در قرون اولیه اسلامی سیراف به عنوان لنگرگاه صادرات و واردات به سرزمین فارس مهم ترین کانون حرکت های بازرگانی در جنوب ایران بود. حیات اقتصادی و اجتماعی این بندر مهم در طی چندین قرن متمادی گویای رونق و شکوفایی تمدنی است که دروازه رونق فارسی به حساب می آمد. بررسی ابعاد تجارت و بازرگانی در این بندر مهم بیانگر رونق صادرات و واردات کالاها به مناطق مختلف از این منطقه است.

مطالعات تاریخ دریایی از زمینه های مهم پژوهش های تاریخی است. با این حال، تاکنون در زبان فارسی تحقیقاتی پراکنده و اندک در این زمینه انجام شده و اغلب نویسندگانی غیرمتخصص به این مهم دست یازیده اند. اطلس تاریخ بنادر و دریانوردی ایران اثر تازه و مفصلی است که آن را گروهی از محققان دانشگاهی به سرپرستی دو تن از محققان رشته تاریخ تألیف کرده اند. مقاله حاضر می کوشد تا در چهارچوب نقد اثر، نقاط قوت و ضعف آن را شناسایی و بررسی کند و در اصلاح ایرادات و بهبود کیفیت علمی این اثر در چاپ های بعدی یاری کند. درکل، ارزیابی و نقد کتاب نشان می دهد که نقطه قوت این اثر جامعیت و استفاده از منابع و تحقیقات گوناگون درکنار بهره گیری از نقشه ها، تصاویر، و جدول های گویاست. درحالی که پراکندگی و ناهم گونی مطالب و عدم توازن علمی میان بخش خلیج فارس و دریای عمان با بخش دریای مازندران ضعف عمده آن است.

جزیره قشم بنا به وسعت و موقعیت مکانی، همواره دارای شرایطی ویژه مانند فراهم آوردن لنگرگاه های متعدد برای کشتی ها و همچنین امکان تهیه و ذخیره آب برای گردآمدن جوامع انسانی و فعالیتهای زراعی بوده است. آثار و شواهد باستان شناسی موید وجود جوامع انسانی متعددی از دوران هخامنشی به بعد در جزیره قشم است که از طریق لنگرگاه های موجود به دریانوردی، صیادی و تجارت دریایی میپرداخته اند. در روستای کوشه در قلب جزیره قشم، مسجد و بقعه یی وجود دارد که میعادگاه و محل نذورات دریانوردان و خانواده آنها بوده است و دریانوردان بهنگام بروز خطراتی از جمله طوفان و امواج و یا مواجهه با دزدان دریایی به آن متوسل میشده اند. در این جستار با ذکر روایات مختلف در مورد بنای این بقعه، به بررسی و پژوهش پیرامون روستای برخت، قدمت دریانوردی در جزیره برخت، بقعه برخ و پیوند آن با دریانوردان پرداخته میشود. روش مطالعاتی بکار رفته در نوشتار حاضر، روش پژوهش کتابخانه یی، مصاحبه و بازدید و بررسی میدانی محل مورد نظر است. نتایج حاصل از این پژوهش روشن میسازد که روستای برخت در دوره یی از تاریخ بعنوان مرکز کانونی تولید و بازرگانی جزیره شناخته شده بود؛ بطوریکه خود جزیره هم بنا به اهمیت این روستا بعنوان جزیره برخت شناخته میشده است و بقعه قدیمی واقع در برخت از اعتباری ویژه نزد مردم و دریانوردان برخوردار بوده است.

موقعیت جغرافیایی اندلس و اینکه از سه جهت با دریا احاطه شده، باعث شد تا مسلمانان بندرها و لنگرگاه های متعددی در اطراف آن بنا کنند. در سال های آغازین ورود مسلمین به اندلس و در آغاز حکومت امویان، دریانوردی و ناوگان نظامی از امور مهم به شمار نمی آمد، زیرا فرمانروایانِ مسلمان سرگرم استقرار حکومت و سرکوب قیام های داخلی و نبردهایی در خشکی بودند. اما امویان از زمان عبدالرحمن اوسط (حک 238-206 ق) و پس از حملات نورمان ها به سواحل اندلس در سال 229 ق، اهتمام ویژه ای به ساختِ ناوگان نظامی مبذول نمودند و در واقع آغازِ پایه گذاری و توجه به دریانوردی را در اندلس از این زمان باید دانست. از این پس، امیران اموی، اهتمام بسیاری به تقویت ناوگان نظامی داشته و از نیروی دریایی استفاده ی زیادی برای مقابله با نورمان ها و محدودکردن نفوذ فاطمیان نمودند. این توجه به امور دریانوردی باعث شد تا در اندلس پادگان ها و استحکامات دریایی متعددی بنا گردیده و منصبِ امیرالبحر از جایگاه والایی برخوردار شود. المریه مهم ترین بندر نظامی گردید و در تعدادی از بنادر، کارخانه های کشتی سازی ساخته شد.

سیراف شناسنامه تاریخ دریانوردی ایران و معرف بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی سرزمین ماست. حیات اقتصادی و اجتماعی این بندر مهم و مشهور در دوران رونق و شکوفایی، بیانگر تمدنی درخشان و پویا است که از دوره ساسانی تا چند قرن بعد از اسلام تداوم داشته است. تحولات صورت گرفته در دستگاه خلافت عباسی در قرون سوم و چهارم هجری قمری و تشکیل سلسله ایرانی آل بویه از دلایل این شکوفایی بوده است. در طول تاریخ جغرافیدانان، مورخان و جهانگردان مسلمان به دفعات از آن سخن گفته اند و به توصیف و تعریف آن پرداخته اند، و کاوش ها و بررسی های باستان شناسی زیر آب که اخیراً در آن صورت گرفته، به شناخت بیشتر این بندر باستانی کمک نموده است. شواهد تاریخی نشان می دهند که بیشترین مبادلات و رفت و آمدهای تجاری و فرهنگی در اقیانوس هند در سده های نخست اسلامی به سوی شرق دور و یا غرب این اقیانوس، از طریق خلیج فارس و دریای عمان صورت می گرفته است و فعال ترین مراکز تجاری آسیا و آفریقا و حتی مدیترانه، مراکز بندری مسلمانان از جمله سیراف بوده اند. در این مقاله قصد داریم تا به تحول این بندر و دلایل اوج و افول آن با مدارک باستان شناختی بپردازیم.

در بررسی فرهنگ دریانوردی جنوب و مردمان بوشهر وجود یک چرخه کامل جغرافیایی، اقتصادی و جمعیتی وابسته به دریا در ساحل بوشهر کاملا محسوس است. این چرخه در یک گستره جغرافیایی از دریای قُلزُم (دریای سرخ) تا دریای صنجی (دریای چین جنوبی) و در طول یک بازه زمانی متشکل از هزاره ها، سده ها و دهه ها، قابل پیگیری است. مسئله اصلی این پژوهش این است که چگونه این فرهنگ برخاسته از تعاملات دریایی بر تحول خلق وخو، انباشت نظام دانش، تجمیع تجربیات زیسته و گستردگی شبکه اطلاعاتی اثر گذاشته است.در این مقاله ابتدا به بررسی خلق وخوی مردمان سواحل بوشهر پرداخته خواهد شد.در ادامه، نوشتار حاضر به بررسی نظام اطلاعاتی این مردم از خلال مقولات:دریانوردی، دریا شناسی، کالاشناسی دریایی، صید مروارید و کشتی سازی خواهد پرداخت.داده های این پژوهش به صورت کتابخانه ای جمع آوری گشته است و ارائه داده ها نیز به صورت توصیفی-تحلیلی خواهد بود. کوشش این مقاله بر این است که شبکه و میراث دریانوردی بوشهر را چه از لحاظ فنی و چه از لحاظ آثار آن بر حیات اجتماعی این سواحل پیش روی مخاطب ترسیم نماید.