بازسازی ‏تاریخی ‏‎ ‎

نویسندگان مقاله حاضر، رمان تاریخ گرای شوهر آهو خانم را از زاویه ساز و کار بازسازی حافظه جمعی و روایت بازخوانی می کنند. ابتدا، اشاراتی به ‏تکیه گاه های نظری این نوشتار خواهد شد. سپس شرحی از حقایق داستانی شوهر آهو خانم ارایه خواهد شد. آنگاه، در بخش نهایی و اصلی مقاله، خصلت ‏گفت و گویی رمان، سطوح روایتی آن و نیز چگونگی بازسازی گذشته اجتماعی بر مبنای مولفه گفتمانی عصر نگارش آن تحلیل خواهد شد.‏

نخستین هجرت مسلمانان به حبشه به فرمان پیامبر، براساس منابع تاریخی در حدود سال پنجم بعثت صورت گرفت. گزارش های موجود در منابع تاریخی برای تبیین فضای حبشه در آن زمان و شناخت ساکنان آن و چیستی مذهب و معتقدات آنان، نتایج موثق و یکتایی ارائه نمی دهند. با توجه به انعکاس بخشی از احوال آن روزگار حبشه در قرآن کریم به منزله یک متن، می توان با استفاده از روش «بازسازی تاریخی» به شناخت فضای حبشه در آن سال ها پرداخت. به همین منظور سوره مریم که با تکیه بر مستندات تاریخ گذاری بیشترین پیوند را با این هجرت و جزئیات آن دارد، محور بازسازی تاریخی قرار گرفته است. نتایج حاصل از این بازسازی حاکی از وجود فرقه ها و مذاهب گوناگون در حبشه است. مهم ترین این مذاهب مسیحیت، صابئه و یهود و مهم ترین فرقه های موجود در آن عصر، فرقه مسیحی «منوفیزیت» و «آریوسی» بوده است. این نتایج با اشارات منابع تاریخی و فرقه شناسی نیز هماهنگی دارد و آنها را تکمیل و تأیید می کند.

حضور اهل کتاب و به ویژه یهود، ذیل اسباب نزولی که برای سوره کهف و برخی از ماجراهای آن، مانند صاحب دو باغ گزارش شده، ملاحظه می شود. همچنین محققان مراد از «حِزبَین» در آیه 12 را یهود و نصارا عنوان می کنند. علاوه بر این، اشاره به ماجراهایی همچون اصحاب کهف و ذوالقرنین که دارای رنگ وبوی مسیحیت و یهودیت است، فرضیه حضور اهل کتاب را در میان مخاطبان این سوره مطرح می کند. این در حالی است که غالب مفسران، سوره کهف را مکی دانسته اند و به حضور اهل کتاب در مکه اعتقادی ندارند، لذا درصدد توجیه این تفاسیر، ماجراها و اسباب نزول برمی آیند. پژوهش حاضر در نظر دارد با کمک روش بازسازی تاریخی، به شناسایی مخاطبان سوره بپردازد و به همین منظور، نخست با تاریخ گذاری این سوره با کمک دلالت های آیات، گزارش های تاریخی، جایگاه سوره در فهرست های نزول و دیدگاه مفسران، زمان نزول آن را معیّن می کند. نتیجه حاصل از این تاریخ گذاری، نزول سوره کهف را هم زمان با سفر پیامبر(ص) به طائف در سال دهم بعثت تعیین می کند. مخاطب شناسی این سوره نیز حاکی از وجود اشتراکاتی میان مخاطبان سوره کهف و ساکنان طائف است؛ مخاطبانی که نه تنها شامل مشرکان، بلکه اهل کتاب (مسیحی و یهودی) نیز بوده است و ماجراهای این سوره، اسباب نزول، تکامدها، واژگان دخیل، سیاق سوره و گزارش های تاریخی آن را تأیید می کند.