جغرافیای ایران

انتشار مجلات جغرافیایی که بیشتر به وسیله دانشگاه ها و مؤسسات تحقیقاتی و بعضاً از سوی بخش خصوصی در کشور انجام می گیرد؛ نقش مهمی در ارایه دستاوردهای علمی این رشته داشته و نشان دهنده وضعیت جامعه جغرافیایی کشور و نیز از ابزارهای ارزشیابی و بررسی وضعیت مقاله ها، نویسندگان و چگونگی نمایه شدن آنها در پایگاه های استنادی است. پژوهش حاضر، با هدف ارزیابی وضعیت فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، در آستانه انتشار یکصدمین شماره این مجله انجام شده است. روش تحقیق توصیفی - تطبیقی است که با بررسی مقاله های چاپ شده در شماره های 1 تا 100 فصلنامه طی سال های 1365 تا 1390، انجام شده است. جامعه آماری 812 مقاله چاپ شده طی زمان مذکور در این مجله است. نتایج نشان دهنده آن است که؛ میانگین تعداد مقاله های چاپ شده در یک شماره 7/8، مقاله بوده و روندی نزولی داشته است. از 812 مقاله چاپ شده در فصلنامه 2/94% تألیف و 8/5% ترجمه بوده که نسبت چاپ مقاله های ترجمه ای در دوره های اخیر فصلنامه به صفر رسیده است. از نظر موضوعی 9/48% مقالات مربوط به جغرافیای انسانی، 40% مقالات به جغرافیای طبیعی و 1/11% مقالات، شامل مقالات با عناوین و موضوع های جانبی بوده است. در زمینه مشارکت نویسندگان، از کل مقاله های چاپ شده 5/65% مقاله ها یک نویسنده، 4/24% مقاله ها دو نویسنده و 1/10% بیش از دو نویسنده داشته اند. شایان ذکر است که طی دوره های اخیر درصد مقالات با نویسندگان بیش از دو نفر رو به افزایش بوده است. از نظر وضعیت نمایه در پایگاه های استنادی نیز بر اساس آمار منتشر شده از سوی پایگاه استنادی علوم جهان اسلام(ISC)، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی طی سال های 1385 و 1386، از نظر استناد و ضریب تأثیر از موفق ترین مجلات جغرافیایی کشور بوده است.

از آن جا که اشعار مربوط به جغرافیای وطنی و سرزمین، جزء پیکره یک اجتماع و ملّت محسوب می شود، می توان گفت محتوای اشعار شاعران وطن دوست دربرگیرنده موضوعاتی است که به نوعی با مؤلّفه های جغرافیایی گره خورده است. شاعران در دوره های گوناگون پیوسته از ابراز عشق به میهن، سروده های بسیاری خلق کرده اند که قابل توجّه و تأمّل است. در این پژوهش سعی شده با تأکید بر شعر چند تن از شاعران ادبیّات کلاسیک و معاصر، به ویژه شاعرانی که به وطن ابراز عشق کرده اند، به چگونگی بازتاب مؤلّفه های جغرافیایی در ادبیّات شاعرانه آن ها توجّه گردد. نتایج حاکی از آن است که ناصرخسرو، سعدی، حافظ به عنوان شاعران کلاسیک و منوچهر آتشی، اخوان ثالث، علی معلّم و شهریار به عنوان شاعران معاصر، در سروده های خود، به گونه های مختلف از جغرافیای ایران یاد کرده اند و علّت یادآوری از سرزمین و مؤلّفه های جغرافیایی در سروده های شان را می توان همان عشق به وطن دانست. این مؤلّفه های جغرافیایی انعکاس یافته در سروده های شاعران مذکور عبارتند از: وطن، هویّت مکانی، اسامی جغرافیایی، فضای جغرافیایی و سرزمین. از میان این مؤلّفه ها، اسامی جغرافیایی مانند دریا ی خزر، مازندران، خراسان، شیراز، جنوب و آذربایجان از بسامد بالایی برخوردار است.

یکی از روش های فعال کردن دانش آموزان، تألیف محتوای کتاب به صورت فعال می باشد. پژوهش حاضر باهدف بررسی و تحلیل محتوای کتاب جغرافیای ایران پایه دهم انجام شده است. این پژوهش از نوع توصیفی و روش آن روش تحلیل محتوا بر اساس روش ویلیام رومی است. جامعه و نمونه آماری این پژوهش شامل کل کتاب جغرافیای ایران مقطع دوم متوسطه (به صورت تمام شمار) که در سال 1399 چاپ شده است، می باشد که مؤلفه های متن، تصاویر و پرسش یا فعالیت های کتاب مورد تحلیل قرار گرفته است. با توجه به محاسبات انجام شده، ضریب درگیری متن برابر با 145/0 و ضریب درگیری تصاویر به میزان 575/0 حاصل گردید. ضریب درگیری فعالیت ها نیز به میزان 84/4 محاسبه گردید. با توجه به نظر ویلیام رومی، زمانی یک کتاب درسی فعال است که ضریب درگیر آن 4/0 تا 5/1 باشد، درنتیجه می توان گفت با توجه به این که مقادیر ضرایب درگیری محاسبه شده در کتاب مذکور، فقط واحد متن تصاویر و مطلوب بوده و ازآنجایی که ضریب درگیری متون و فعالیت ها بر اساس روش ویلیام رومی در حد مطلوب نبوده لذا محتوای کتاب حاضر مناسب نمی باشد و شایسته است برنامه ریزان درسی و مؤلفان کتاب درسی جغرافیای ایران پایه دهم، در طراحی و تدوین آن دقت بیشتری نموده و با تنظیم محتوای برنامه درسی بهتر، بر میزان مشارکت دانش آموزان در فرآیند یادگیری تأکید بیشتری صورت گیرد.

امروزه مفهوم نوین امنیت ملی در مقایسه با مفهوم کلاسیک آن، مؤلفه های متعدد داخلی و خارجی سخت و نرم را در برمی گیرد. هریک از مولفه های جغرافیای ملی، از عوامل اصلی سازنده و پایدار امنیت ملی هر کشور محسوب می شوند؛ که می توانند ثبات و آرامش و برعکس بی ثباتی و چالش امنیتی برای یک کشور فراهم سازند. هدف این مقاله نه تنها چگونگی امنیتی شدن آب های داخلی ایران است؛ بلکه تاثیرات آن بر امنیت ملی ایران نیزمورد توجه قرار گرفته است. یافته های پژوهش براساس روش توصیفی–تحلیلی نشان می دهد درهم تنیدگی پدیده های خارجی مانند افزایش دمای زمین طی دو دهه اخیر و تغییر الگوی بارش، و پدیده های داخلی از قبیل ضعف مدیریت منابع آب، کاهش میزان بارندگی، افت سطح آب های زیرزمینی و حفر بی رویه چاه های غیرمجاز طی چهار دهه اخیر، نه تنها به بحرانی شدن وضعیت منابع آب کشور انجامیده است بلکه اعتراضات اجتماعی در استان های محدوده زاگرس، حوضه آبریز مرکزی و جنوب غربی با محوریت آب را دربرداشته است؛ بطوریکه چالش آبی به تدریج به شکل چالش امنیتی درآمده و و امنیت ملی ایران را متأثر ساخته است.