زمین ریخت شناسی

نوارکوهستانی موجوددرغرب دریاچة اورمیّه درمعرض ناپایداری‎های دامنه‎ای متعدّدی است . ریزش وواژگونی، بهمن مواد، خاک روانی،گل روانی، لغزش‎های چرخشی ولغزش‎های مرکّب هریک سهم ویژه‎ای دراین ناپایداری‎ها برعهده دارند. ریزش‎ها و واژگونی‎ها بیشترین مساحت را اشغال می‎کنند؛ ولی لغزش‎های چرخشی ازنظر فراوانی، شدّت وقوع و میزان خسارت‎های تحمیلی ازدرجة اهمّیّت بالایی برخوردارهستند. حرکات ازنوع ریزش وواژگونی بیشتر درنواحی‎ای رخ می‎دهد که یا آهک از زیر انحلال یافته و یا کنگلومرای به ضخامت حدّاقل سه متر که دارای لایه‎بندی تدریجی است، از سطوح پایین تخریب پیدا نموده باشد. هرچند که در وقوع گل‎روانی و بهمن مواد نیز نابودی پوشش گیاهی نقش ایفاء می‎کند؛ ولی حدّاقل درمورد بهمن مواد، این تخریب را به گذشته‎های دور می‎توان نسبت داد. علیرغم دلایلی که برای حرکات دامنه‎ای یادشده بیان گردید، دروقوع لغزش‎های چرخشی وخاک روانی‎ها، نقش انسان درکاهش آستانة لغزش‎پذیری آشکارتر است. علاوه بر آن که نوع و میزان نفوذپذیری نهشته‎های سطحی، شیب زمین و بارش‎ها توجیه‎گر اصلی پراکندگی وقوع لغزش‎های چرخشی وخاک روانی‎ها بشمار می‎رود، فعّالیّت‎های انسانی ازجمله ایجاد کانال‎های آبیاری، جادّه‎ها و ساخت و سازها، کشت و زرع بر روی این مواد و عبور لوله‎های انتقال آب، در مقیاس وسیعی توانسته است تا تحریک پذیری موادّ زمین را در قبال این حرکات به میزان زیادی تقلیل دهد.

در سیلاب های مختلف بخش های خاصی از دشت کرمانشاه زیر آب می رود. توپوگرافی نقش اساسی را در این شیوه ی آب گرفتگی بر عهده دارد. علاوه براین که خود سیلاب ها در تولید این توپوگرافی نقش ایفا نموده اند، به نظر می رسد تحول ویژه ای که در این دشت صورت گرفته است، در تشکیل توپوگرافی مؤثر در آب گرفتگی، نقش ایفا کرده است. در این تحقیق بر اساس پژوهش میدانی و نرم افزار آرک جی آی اس نقشه زمین ریخت شناسی تهیه شد تا ضمن درک نقش فرآیندهای تحول در وقوع سیل، مبنایی برای تهیه ی نقشه ی پیش بینی فراهم گردد. نتایج نشان داد که در دشت کرمانشاه پشته های موازی، تالاب های خلفی و چاک ها نقش مهمی در سیل گیری ایفا می کنند؛ ولی رسوبگذاری که در نتیجه ی جریانات گلی در دوران بارانی پلیئستوسن رخ داده است و فرسایش آبراهه ای که بعداً آنها را به صورت پشته هایی تراش داده است، عامل مهم در توزیع آب ها در هنگام وقوع سیل هاست. بر این اساس برای تهیه ی نقشه ی پیش بینی سیل، نخست دوره های برگشت سیل به کمک نرم افزار Hyfa به دست آمد و سپس از طریق پرسشنامه نواحی تحت پوشش آب در دوره های مختلف استخراج گردید. تطبیق این نتایج با هم، در نرم افزار آرک جی آی اس نواحی سیل را در دوره های مختلف نشان داد. نتیجه بیان می کرد که در دوره های برگشت مختلف داخل دشت و همچنین پایکوه به صورت یکنواخت زیر اب نمی روند و در حاشیه ی رود حریم سیل های مختلف به صورت ناهمگون از رود فاصله می گیرند.

پلایای دشت سهل آباد در 120 کیلومتری جنوب بیرجند در مسیر جاده ی بیرجند- نهبندان قرار دارد. منطقه ی مورد مطالعه در منطقه ای خشک و کویری قرار گرفته است. نهشته های کواترنری آن شامل تراس های آبرفتی، رسوبات مخروط افکنه، آبرفت های رودخانه-ای، تپه های ماسه ای و رسوبات کفه نمکی میباشد. دو تیپ کفه های گلی و نمکی در این پلایا شناخته می شود. ضمناً سه بخش اصلی پهنه رسی، ناحیه مرطوب و قشر نمک بر روی عکس هوایی قابل جدایش می باشند. این منطقه از نظر زمین ساختی گسل خورده، خرد شده و چین خورده بوده که در یک پهنه ی همگرا ایجاد شده است. مطالعات اولیه ی زمین شناسی ساختمانی نشان می دهد که کفه ی نمکی سهل آباد یک حوضه ی فروافتاده رومبوئدر شکل تقریباً متقارن بوده که بر اثر عملکرد دو سری از گسل های امتداد لغز راستگرد که از شاخه های سیستم گسلی نهبندان می باشند به وجود آمده اند. کفه نمکی سهل آباد یک ساختار پول آپارت می باشد. این ساختار در اثر خمیدگی گسل امتداد لغز سهل آباد شکل گرفته است. محاسبه ی سینوسیتی کانال رودها در گستره ی منتهی به کفه نیز نشان دهنده ی زمین ساخت فعال در این ناحیه می باشد. بر اساس نتایج حاصل از این پژوهش، کفه نمکی سهل آباد در حال گسترش می باشد. نتایج این تحقیق می تواند در سایر مطالعات منطقه مانند تحقیقات جغرافیای طبیعی، آبخیزداری و کنترل سیلاب و پی جویی منابع معدنی مورد استفاده قرار گیرد.

در زمین باستان شناختی، با تشخیص و بررسی محتوای رسوبی و چینه نگاری لایه ها و مواد فرهنگی-باستانی می توان درک کامل و صحیحی از تاریخچۀ تحول های طبیعی-فرهنگی مکان های باستانی به دست آورد. پژوهش حاضر، نتایج مطالعات زمین شناختی اولیه در محدودۀ باستانی کافرستان یسن را ارائه می کند که با هدف شناخت کلی زمین شناسی محلی و زمین ریخت شناسی محدودۀ موردنظر انجام گرفته است. مکان های باستانی محدودۀ باستانی کافرستان یسن عمدتاً برروی تراس های فرسایشی دامنه ای احداث شده اند. در محدوده های استقراری مانند گردکولیسی، به نظر می رسد که سازه های معماری باستانی به عنوان تله های رسوبی برای انباشت رسوبات واریزه ای و آبرفت های دامنه ای عصر هولوسن روی سطح تراس های دامنه ای عمل کرده اند. محدودۀ زرگولسی برخلاف دیگر محدوده های باستانی در محدودۀ یسن، برروی یک برجستگی طبیعی (Natural Ridge) منفرد متشکل از سنگ های سیلتی و ماسه ای مشرف به رودخانۀ اشکول دره بنا شده است. مطالعۀ نهشته های رسوبی سطحی در نیم رخ های طبیعی و دیوارۀ ترانشه های حفاری نشان می دهد که در اغلب محدوده ها دو بخش رسوبی شامل رسوبات گراولی بسیار درشت درحدّ تخته سنگ و رسوبات گراولی ریزدانه در زمینۀ غنی از رس قابل تفکیک است. آثار معماری باستانی گاهی به صورت هم سطح با رسوبات گراولی درشت دیده می شود و در برخی از نقاط توسط رسوبات آبرفتی ریزدانه پوشیده است. پژوهش حاضر براساس فعالیت های میدانی و به روش توصیفی- تحلیلی، به دنبال پاسخ گویی به پرسش هایی هم چون: 1) چگونی ارتباط میان محیط زمین شناسی و زمین ریخت شناسی محدودۀ باستانی کافرستان یسن با ویژگی های فرهنگی محدوده های باستانی؛ و 2) میزان تأثیر ویژگی های محیطی محدودۀ مزبور بر کاربری و مکان گزینی محدوده های باستانی کافرستان است. به نظر می رسد رسوبات درشت تخته سنگی مربوط به یک مرحلۀ رسوب گذاری قدیمی تر باشد که احتمالاً در یک نیم رخ دامنه ای متفاوت با وضعیت کنونی ته نشست یافته است. رسوبات آبرفتی ریزدانه عمدتاً محدود به لایه های سطحی است و احتمالاً نمایانگر رسوبات تاریخی (Historical Deposits) است که در یک نیم رخ دامنه ای مشابه با وضعیت کنونی ته نشست یافته است. در برخی از نقاط این رسوبات توسط یک سامانۀ آبراهه ای جدیدتر بریده شده است.

ناحیه اشکذر یزد طی دو دهه اخیر شاهد شکاف هایی در سطح زمین بوده است که در بعضی موارد برای ساکنین این ناحیه خسارت هایی را وارد نموده است. این شکاف ها بعضی از اشکال ریخت شناسی قبلی از قبیل نبکاها و تلماسه ها را تحت تأثیر قرار داده اند همچنین مجاری و گودال هایی را در سطح زمین به وجود آورده اند که تجمع آب در مواقع بارندگی هستند. این شکاف ها با نشست زمین در سطح زمین پدید می آیند. بررسی های آماری از قبیل آنالیز واریانس، آزمون تیوکی کرامر و آزمونt  و همچنین بررسی های آزمایشگاهی و میدانی نشان می دهند که این نشست در نتیجه افت سطح آب زیرزمینی است، رخ داده است. اندازه گیری رشد ظاهری لوله جدار چاه ها و محاسبات به روش بوئر، مقدار نشست از سال 1352 تا 1380 در حدود 62 سانتی متر نشان می دهد.

سراب نیلوفر واقع در 20 کیلومتری شمال غرب شهر کرمانشاه به دلیل وجود چشمه کارستی و پارک مصنوعی اطراف آن، یکی از مهم ترین جاذبه های تفریحی و گردشگری استان کرمانشاه محسوب می شود. ولی در سالهای اخیر بهره برداری از معادن سنگ تپه های مجاور اهمیت زیبایی شناختی و گردشگری آن را دچار اختلال نموده است. در این پژوهش سعی بر این بوده است تا نشان داده که با روند فعلی معدن کاری چه اثرات زمین ریخت شناختی و زیبایی شناختی ممکن است بروز نماید. در همین راستا با بررسی های میدانی زمین ریختهای کنونی ایجاد شده شناسایی شد و با اندازه گیری ابعاد آثار باقیمانده و همچنین میزان بهره برداری های روزانه معادن، حجم تغییرات ایجاد شده و زمان مورد نیاز برای تخریب کل تپه ها برآورد گردید. بر اساس نتایج به دست آمده کل حجم تپه های قابل معدن کاری تقریباً 41 میلیون متر مکعب می باشد که در حدود 10 هزار مترمکعب آن برداشت شده است. هر چند که با این روند برداشت عمر این تپه ها 782 سال پیش بینی می شود، ولی آثار سوء آن به تدریج بروز می کتد. در اثر این برداشتها تپه های سنگی شکافته شده و بافت و رنگ و سایر خصوصیات ظاهری آنها دگرگون می شود. همچنین با تجمع توده های باطله، احداث شبکه های نامنظم ارتباطی، تغییرات توپوگرافی و تغییر شیب، کیفیت بصری چشم انداز تقلیل می یابد. با تخریب و به هم زدن سیستم کارستی منطقه از میزان نفوذ آب و متعاقب آن تغذیه آبهای زیرزمینی به میزان زیادی کاسته می شود. با توجه به جهت شیب لایه های زمین شناسی و ارتباط هیدرولیک بین منابع آب زیرزمینی و چشمه های تغذیه کننده سراب نیلوفر تغییر حجم تپه ها کاهش آبدهی این سراب را نیز ممکن است به دنبال داشته باشد.