زمین باستان شناسی

در سال های اخیر مطالعات باستان شناسی با بهره گیری از سایر رشته های علمی، رویکرد های نوینی را در شناخت شرایط محیطی مکان استقرار محوّطه های باستانی داشته است. در این پژوهش با هدف تعیین نقش مخروط افکنه ها در توزیع سکونت گاه های پیش از تاریخ، مخروط افکنه های جاجرود در دشت تهران و حاجی عرب در دشت قزوین مورد مطالعه قرار گرفتند. در این پژوهش ضمن مطالعات میدانی با ایجاد ترانشه و تهیّه گرافیک لوگ نسبت به تعیین ویژگی های رسوبی محلّ سکونت گاه ها اقدام گردید. همچنین برای بررسی کانال های گیسویی سطح مخروط افکنه ها از عکس های هوایی سال های 1335 و 1347 استفاده شد. برای ترسیم نقشه ها و گرافیک لوگ از نرم افزارهای Freehand و ArcGIS استفاده شد. گفتنی است که از دستگاه لیزر گرانولومتری برای دانه سنجی رسوب ها و از نرم افزارهای LS 230 و GRADISTAT برای تحلیل آماری رسوب ها بهره گرفته شد. نتایج پژوهش نشان می دهد که اکثر سکونت گاه های پیش از تاریخ برای دسترسی به خاک مناسب و آب کافی برای کشاورزی و ساخت سفال و فعّالیّت های دیگر، روی بخش های میانی و انتهایی مخروط افکنه ها استقرار یافته اند. رسوب های ریزدانه ی حاصل از جریان های صفحه ای، شرایط مساعدی را برای تداوم استقرار سکونت گاه ها فراهم می کرده و در عین حال، رسوب های جریانی در برخی موارد، مخاطراتی را با تحمیل شرایط نامساعد به وجود می آورده است. همچنین بررسی کانا ل های گیسویی، عبور این کانا ل ها و مهاجرت و تغییر مسیر کانال ها را از مجاورت سایت ها نمایش می دهد که جابجایی محوطه ها را نیز بدنبال داشته است. از دیگر نتایج این بررسی می توان به رابطه بین حفر عمقی کانال های اصلی موجود بر سطح مخروط افکنه ها و مکان یابی مناسب استقرار گاه ها به دست انسان های پیش از تاریخ، اشاره کرد.

بهترین راه درجهت پی بردن به ویژگی های طبیعی سکونتگاه های باستانی در زمان برپایی آنها، بررسی های زمین باستان شناسی است. هدف از این پژوهش، بررسی نقش عوامل محیطی در مکان گزینی سکونتگاه های پیش از تاریخ دشت ورامین بوده است. پس از مطالعه ی شرایط محیطی دشت ورامین، هشت مولفه ی محیطی از جمله فاصله از آبراهه، ویژگی های زمین شناختی، آب وهوا، شیب، خاک، پوشش گیاهی، کاربری راضی و ارتفاع منطقه مورد بررسی قرار گرفتند و منطق فازی به عنوان روش مورد مطالعه در جهت دستیابی به نقشه ی پهنه بندی قابلیت های محیطی منطقه مورد استفاده قرار گرفت. سپس مشخص شد، قسمت های میانی مخروط افکنه ی جاجرود، دارای بهترین شرایط محیطی در جهت ایجاد سکونتگاه هستند. این مناطق، بر روی رسوبات آبرفتی دشت قرار گرفته اند که از نظر زمین-شناسی، شرایط مناسب را برای ایجاد سکونتگاه فراهم کرده است. وجود خاک مناسب برای کشاورزی و سفال سازی (خصوصاً وجود رسوبات ریزدانه برای سفال سازی)، شیب بسیار ملایم، دسترسی مطلوب به آبراهه ها، داشتن فاصله ی مناسب از رأس مخروط افکنه و تا حدی مصون بودن از خطر سیلاب و داشتن آب وهوای مناسب تر نسبت به قسمت های جنوبی مخروط افکنه، از جمله عواملی است که باعث ایجاد شرایط محیطی مناسب در این مناطق شده است و قرار گیری غالب سکونتگاه ها در این منطقه و استمرار سکونت آنها، خود این امرا را تأیید میکند.

به گواه مطالعاتی که تاکنون انجام گرفته، ایران زمین از هزاره های گذشته به طور مداوم زادگاه و منشأ فناوری های گوناگون بوده که البته بخش مهمی از این فناوری ها در ارتباط مستقیم با معدنکاری انواع مواد معدنی، فلزکاری، فرآوری و به کارگیری انواع زمین-مواد بوده است. بااین وجود، حجم و کیفیت مطالعاتی که تاکنون در مورد معدنکاری و فلزکاری کهن در ایران صورت گرفته، به هیچ وجه درخور استعدادهای فرهنگی-تاریخی این کشور نبوده است. از طرفی، مطالعات انجام شده اولیه نیز ایران را به عنوان یکی از نخستین پیشتازان علم و فناوری در دوره های مختلف پیش ازتاریخ و تاریخی معرفی نموده اند. به هرحال تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی این مطالعات اولیه نیز اغلب، توسط پژوهشگران غیر ایرانی صورت گرفته بودند. در دهه هفتاد با تأسیس کمیته مطالعات معدنکاری و فلزکاری کهن با همکاری نزدیک چندین موسسه ایرانی و خارجی فعالیت مناسبی در جهت انجام چنین مطالعاتی آغاز گردید، ولی متأسفانه پس از حدود یک دهه به کندی و رکود گراییده، سرانجام تقریباً متوقف شد. در این نوشتار، با تکیه بر دانش و تجارب نویسندگان و نیز به کارگیری توصیه های اهل فن در سطح بین المللی، نقشه راهی برای دوره ای جدید از مطالعات معدنکاری و فلزکاری کهن در ایران ارائه شده که طی آن ضمن مرور چالش ها و نیازهای مرتبط با موضوع، اهداف مربوط به مطالعات روشمند معدنکاری و فلزکاری کهن مطرح گردیده و راهکارهای عملی برای رسیدن به این اهداف (شامل تهیه اطلس معادن باستانی و محوطه های فلزکاری کهن ایران) نیز پیش رو نهاده شده است.

زمین ریخت شناسی از عوامل طبیعی است که نقش بارزی در استقرار سکونت گاه ها داشته است، از جمله این سکونت گاه ها تپه گریران در شمال دشت الشتر در استان لرستان می باشد. این تپه بزرگترین و از مهمترین استقرار گاه های دشت الشتر به شمار می رود، که دارای سابقه استقرار 8000 ساله می باشد. از این رو در این پژوهش، با توجه به ویژگی های ژئومورفولوژی و تاریخی این سایت و با توجه به این پرسش گذشتگان تا چه حد به عوامل زمین ریخت شناسی توجه داشته اند و این استقرار گاه تحت تاثیر کدام فرایندها و زمین ریخت ها بوده، با استفاده از تصاویر ماهواره ای، نقشه ی توپوگرافی، نقشه زمین شناسی ویژگی های زمین ریخت-شناسی تاثیر گذار در استقرار این سایت شناسایی، سپس با استفاده از نرم افزاز GIS نقشه ی ژئومورفولوژی محدوده آن تهیه شد. همچنین در این پژوهش با ایجاد ترانشه ویژگی های رسوبی محل این سایت نیز بررسی شد. ارزیابی نتایج نشان داد آب کافی و رسوبات حاصلخیز شرایط مساعدی را برای تداوم استقرار در این سکونت گاه را فراهم کرده اند، همچنین از آنجایی که تخلیه این سایت در سال 1356 و به دلیل انجام بررسی های باستان شناسی بوده، بنابراین عوامل زمین ریخت-شناسی تأثیری در جابه جایی و از بین رفتن این استقرار گاه نداشته اند، این الگو ها منعکس کننده ی توجه گذشتگان به مسائل زمین ریخت شناسی در استقرار این سکونت گاه می باشد.

دﺷﺖ ﺷﻮﺷﺎن در شمال اﺳﺘﺎن ﺧﻮزﺳﺘﺎن، از دیﺮﺑﺎز ﻣکﺎن اوﻟیﻦ و پردامنه ترین پژوهش های باستان شناختی در ایﺮان ﺑﻮده کﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﻮریﺖ ﺷﻮش، ﺑﻨیﺎدﻫﺎی ﻧﺨﺴﺘیﻦ ﭼﺎرﭼﻮب ﺗﻮاﻟی ﻓﺮﻫﻨﮕی از دوره های پیش ازتاریخ را در ﺟﻨﻮب ﻏﺮب ایﺮان ﻣﻄﺮح ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ. بر اساس بررسی ها و کاوش های دامنه دار در ﺧﻮزﺳﺘﺎن، محوطه هایی ﮔﺴﺘﺮده ﺑﺎ ﺗﻮاﻟی زﻣﺎﻧی طولانی مدت ﺷﻨﺎﺳﺎیی ﺷﺪه کﻪ به نوعی ﻧﻈﺎم ﺳکﻮﻧﺘی دوره های ﻣﺨﺘﻠﻒ زﻧﺪﮔی در ایﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ را روﺷﻦ می سازند. در شوش طی یک صد سال کاوش، نشانه هایی از استقرار و سکونت جوامع شناسایی شده که ثابت می کند از اواسط هزاره پنجم (ق.م) آغاز شده و به طور متوالی تا سده هفتم هجری ادامه داشته است. اما برای مدتی استقرارها تضعیف شده و یا از بین رفته اند که با حضور باستان شناسان خارجی و شروع کاوش های باستان شناسی توجه به این منطقه بیشتر شده، درنتیجه آن به تدریج در شهر شوش و در سطح این دشت زندگی دوباره جریان یافته، استقرارهای انسانی شکل گرفتند. به طورمعمول، دلایل انسانی و طبیعی از علل تضعیف استقرارها در هر نقطه ای می توانند باشند. حال این سؤال مطرح است که کدام یک در تضعیف استقرارهای دشت شوشان غربی و وقفه ایجادشده نقش مهم تری داشته اند؟ به طور کل هدف از انجام این پژوهش، بررسی نقش عامل تأثیرگذار بر استقرار سکونتگاه هاست. دشت شوشان به عنوان یکی از مهم ترین خاستگاه های بشری در خاورمیانه از اهمیت فراوانی برای علاقه مندان به علوم طبیعی و باستانی برخوردار است. بنابراین مطالعات زمین باستان شناسی که ترکیبی از دو علم ژﺋﻮﻣﻮرﻓﻮﻟﻮژی و باستان شناسی است می تواند برای درک شرایط طبیعی و زیستگاه های اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮔﺎﻣﯽ مؤثر در جهت شفاف تر ﺷﺪن ﺗﺎرﯾﺦ تمدن در این منطقه و ایران باشد. روش های استفاده شده در این تحقیق کاربرد تصاویر ماهواره ای کرونا، بازدیدهای میدانی و آزمایش سن یابی به روش لومینسانس نوری بوده است که نتایج به دست آمده نشان داد پایین رفتن بستر رودخانه دز یا کاهش ارتفاع سطح آن در اثر فرایند کاوش توسط جریان آب، موجب قطع ارتباط آب رودخانه با کانال های دشت شوشان غربی شده درنتیجه به دلیل اهمیت حیاتی آب در کنار استقرارها، عامل طبیعی مهم ترین دلیل تضعیف استقرارها و مهاجرت ساکنین به دشت های مجاور شناخته شده است.

در زمین باستان شناختی، با تشخیص و بررسی محتوای رسوبی و چینه نگاری لایه ها و مواد فرهنگی-باستانی می توان درک کامل و صحیحی از تاریخچۀ تحول های طبیعی-فرهنگی مکان های باستانی به دست آورد. پژوهش حاضر، نتایج مطالعات زمین شناختی اولیه در محدودۀ باستانی کافرستان یسن را ارائه می کند که با هدف شناخت کلی زمین شناسی محلی و زمین ریخت شناسی محدودۀ موردنظر انجام گرفته است. مکان های باستانی محدودۀ باستانی کافرستان یسن عمدتاً برروی تراس های فرسایشی دامنه ای احداث شده اند. در محدوده های استقراری مانند گردکولیسی، به نظر می رسد که سازه های معماری باستانی به عنوان تله های رسوبی برای انباشت رسوبات واریزه ای و آبرفت های دامنه ای عصر هولوسن روی سطح تراس های دامنه ای عمل کرده اند. محدودۀ زرگولسی برخلاف دیگر محدوده های باستانی در محدودۀ یسن، برروی یک برجستگی طبیعی (Natural Ridge) منفرد متشکل از سنگ های سیلتی و ماسه ای مشرف به رودخانۀ اشکول دره بنا شده است. مطالعۀ نهشته های رسوبی سطحی در نیم رخ های طبیعی و دیوارۀ ترانشه های حفاری نشان می دهد که در اغلب محدوده ها دو بخش رسوبی شامل رسوبات گراولی بسیار درشت درحدّ تخته سنگ و رسوبات گراولی ریزدانه در زمینۀ غنی از رس قابل تفکیک است. آثار معماری باستانی گاهی به صورت هم سطح با رسوبات گراولی درشت دیده می شود و در برخی از نقاط توسط رسوبات آبرفتی ریزدانه پوشیده است. پژوهش حاضر براساس فعالیت های میدانی و به روش توصیفی- تحلیلی، به دنبال پاسخ گویی به پرسش هایی هم چون: 1) چگونی ارتباط میان محیط زمین شناسی و زمین ریخت شناسی محدودۀ باستانی کافرستان یسن با ویژگی های فرهنگی محدوده های باستانی؛ و 2) میزان تأثیر ویژگی های محیطی محدودۀ مزبور بر کاربری و مکان گزینی محدوده های باستانی کافرستان است. به نظر می رسد رسوبات درشت تخته سنگی مربوط به یک مرحلۀ رسوب گذاری قدیمی تر باشد که احتمالاً در یک نیم رخ دامنه ای متفاوت با وضعیت کنونی ته نشست یافته است. رسوبات آبرفتی ریزدانه عمدتاً محدود به لایه های سطحی است و احتمالاً نمایانگر رسوبات تاریخی (Historical Deposits) است که در یک نیم رخ دامنه ای مشابه با وضعیت کنونی ته نشست یافته است. در برخی از نقاط این رسوبات توسط یک سامانۀ آبراهه ای جدیدتر بریده شده است.

زمین باستان شناسی ابزاری توانمند در بازشناسی تعامل چشم انداز طبیعی و فرهنگی یک منطقه است. مهم ترین پرسش در این پژوهش، چگونگی تعامل زیستگاه های دشت شوشان و نظام آبی آن در دوره پیش از شهرنشینی بزرگ مقیاس منطقه است. در این مقاله، خلاصه ای از یک بررسی زمین باستان شناختی اخیر ارائه شده که فرضیه رایج تأثیر فرهنگی میان رودان (بین النهرین) بر شوشان در تغییر الگوی زیستگاهی در هزاره های پنجم تا دوم پیش ازمیلاد، را به چالش می کشد. این بررسی در دو سطح خُرد و کلان، با کمک صدها رخنمود و پنجاه و یک مغزه، نهشته گذاری جریان های آبی کهن منطقه را بازشناسی کرده و با شواهد باستان شناختی از 10 زیستگاه در شوشان بزرگ تکمیل کرده است. این نمونه های رسوب در آزمایشگاه تجزیه و تحلیل شده و برخی نیز به روش تابش گرمایی تاریخ گذاری شده اند. درنهایت، برهمکنش (تعامل) تغییر مکانی الگوی زیستگاهی و جریان های آبی با کمک نرم افزار GIS تحلیل فضایی شده است. نتیجه این تحلیل دست کم سه نکته را تأیید می کند: نخست، حرکت باختری جریان های آبی شوشان هم زمان با دوره روستانشینی پسین؛ دوم، همسویی بی واسطه این تغییر نظام آبی و تغییر مکانی الگوی زیستگاهی در سطح خُرد و کلان؛ سوم، تفاوت چشمگیر چشم انداز طبیعی شوشان و میان رودان در این دوره. بدین ترتیب، تأثیر بی واسطه چشم انداز طبیعی در تغییر الگوی زیستگاهی شوشان و نیز واکنش فرهنگی به این تغییرات به شکل سازگاری با چشم انداز از دیدگاه کنام سازی و درهم تنیدگی بحث می شود. در پایان بر اهمیت روزافزون بررسی های هدفمند زمین باستان شناختی به ویژه در ایران تأکید شده است. نتیجه پژوهش پیشِ رو این گمان را تقویت کرده که نظام آبی این منطقه درطول این دوره بر اثر یک عامل بیرونی از تعادل خارج شده و ارتباط جریان های آبی کهن با یکدیگر در این منطقه را برای مدتی مختل کرده است.

زمین ریخت شناسی از جمله عوامل طبیعی است که نقش بارزی در استقرار سکونت گاه ها داشته،از جمله این سکونت گاه ها تپه بتکی در شمال غربی دشت الشتر است. این تپه یکی از استقرار گاه های مهم دشت الشتر است که سابقه استقرار 8000 ساله دارد.  از این رو در این پژوهش، با توجه به ویژگی های ژئومورفولوژی و تاریخی این سایت و با توجه به این پرسش که گذشتگان تا چه حد به عوامل زمین ریخت شناسی توجه داشته اند و این استقرار گاه تحت تاثیر کدام فرایندها و زمین ریخت ها بوده، با استفاده از تصاویر ماهواره ای، نقشه ی توپوگرافی، نقشه زمین شناسی ویژگی های زمین ریخت شناسی تاثیر گذار در استقرار این سایت شناسایی، سپس با استفاده از نرم افزاز GIS نقشه ژئومورفولوژی محدوده آن تهیه شد. همچنین در این پژوهش با ایجاد ترانشه ویژگی های رسوبی محل این سایت نیز بررسی شد. سپس از نرم افزار GRADISTAT برای تحلیل آماری رسوب ها بهره گرفته شد. نتایج پژوهش نشان می دهد  آب کافی و رسوبات حاصلخیز  شرایط مساعدی را برای استقرار  این سکونت گاه   بر روی مخروط افکنه فراهم کرده اند،  این مزایا باعث شده انداحتمال وقوع سیل و خطر فعالیت های گسلی را نادیده بگیرند. هر جند این عوامل تاثیری بر جابه جایی و نابودی این سایت نداشته اند. این الگو نشانه دهنده توجه به عوامل ژئومورفولوزی بر استقرار این سایت می باشد. بنابراین امروزه این تجربیات می تواند در برنامه ریزی ها تاثیر بسزایی داشته باشند.

طی دوره های باستانی، شرایط جغرافیایی هر منطقه، از مهم ترین عوامل تاثیرگذار در تعیین الگوی استقرار سکونتگاه ها بوده و تغییرات محیطی، منجر به تغییر الگوهای استقراری نیز می گردیده است. هدف از این پژوهش، بررسی تاثیر تغییرات دیرینه تراز دریای خزر و همچنین نقش عوامل ژئومورفیک در الگوی استقرار محوطه های باستانی شرق استان مازندران می باشد. در ابتدا، نقشه ارتفاع، شیب و ژئومورفولوژی محدوده مورد مطالعه تهیه گردید و موقعیت نقاط باستانی (از دوره پارینه سنگی تا دوره اسلامی) فراوانی و تراکم آنها در هر یک از طبقات ارتفاعی، شیب و لندفرم های ژئومورفولوژیکی، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. نتایج ضمن تایید تاثیر پذیری الگوی استقرار از عوامل ژئومورفیک محدوده ی مورد مطالعه نشان داد که در دوره های متفاوت، تاثیر عوامل فوق مورد مطالعه، بر مکان گرینی استقرارگاه ها، متفاوت بوده است. هچنین مطالعه لندفرم ها و پراکندگی نقاط باستانی مشخص نمود که مخروط افکنه ها، متراکم ترین لندفرم محسوب می شوند و متراکم ترین بازه ارتفاعی در محدوده مورد مطالعه، بازه ارتفاعی 0 تا 15 متر بوده که این بازه ارتفاعی دقیقا منطبق بر قاعده مخروط افکنه های موجود در منطقه می باشد. در مرحله بعد، با مطالعه پژوهش های انجام شده بر روی تغییرات سطح اساس دریای خزر طی هزاره های گذشته، ایجاد بانک اطلاعات از داده ها و سپس تطبیق زمان این نوسان ها با دوره های باستانی، تاثیر تغییرات خط ساحلی بر مکان گزینی سکونتگاه-های باستانی حوضه جنوب شرق دریای خزر مورد بررسی قرار گرفت و نتایج نشان داد که در برخی از دوره های باستانی الگوی استقرار به شدت تحت تاثیر پیش روی ها و پس روی های دریای خزر می باشد.