اختلاف قرائات

یکی از وجوه اعجاز قرآن را اعجاز عددی و آماری دانسته اند. مدعیانِ اثبات اعجاز عددی معتقدند هر وجهی از وجوه اعجاز قرآن از قبیلِ کلامی، لغوی، ادبی، بیانی، هنری، علمی و جز آن ها می تواند نزد هر فردی بنا بر نوع نگرشش نقض شدنی باشد، لکن این اشکال شامل اعداد و ارقام نمی شود؛ زیرا عملیات عددی و آماری نزد همگان نتیجه یکسان دارد. 2×2 برای همه می شود 4 و نتایج فرمول ها، معادلات و عملیات چهارگانه اصلی در ریاضیات را تمامی افراد جهان می پذیرند. بنابراین، محققانی در اعجاز عددی قرآن به شیوه ای که می پندارند درست ترین راه است به بررسی آماری قرآن دست زدند. شاید شهیرترین شخص در عرصه این تلاش ها، رشّاد، خلیفه مصری باشد که با عرضه نظریهٔ اعجاز عدد 19 در قرآن نظر بسیاری را به سوی خود جلب کرد. محققانی دیگر نیز در ابعادی مشابه در پی اثبات اعجاز قرآن از راه عدد بوده اند. نگارندگان در این نوشتار ضمن معرفی تلاش ها و فرضیه های این پژوهشگران تنها ازنظرِ اعتقاد به اعدادی معیّن به عنوان رمز یا عدد کلیدی قرآن، نتایج آن ها را بر پایه علوم قرآنی و به ویژه قرائات به چالش کشیده اند؛ چراکه آنان در راه اثبات اعجاز عددی، بسیاری از واقعیت ها ازجمله اختلاف قرائات قرآنی را نادیده انگاشته اند.

قرآن معجزه جاودان و جهانی پیامبر اسلام(ص) است که خود تأکید دارد هرگز گرد تحریف دامن پاک آن را نخواهد آلود. با مشاهده قرائت های مختلفی که از آیات آن وجود دارد، این پرسش رخ می نماید که آیا وجود قرائت های گوناگون به معنای ورود تحریف در قرآن نیست. مبحث قرائات و نیز عدم تحریف قرآن از مباحث مهم و کلیدی علوم قرآنی است، تا جائی که دانش پژوهان در طول اعصار مختلف درباره هر یک مستقلاً کتاب هایی نگاشته اند و تفصیلاً در مورد پیشینه انواع قرائات و حجیت آن ها صحبت هایی شده است. همچنین در دفع شبهه تحریف دلائل متعددی بیان گشته و قرآن کریم را از هرگونه دستکاری مصون دانسته اند. اگرچه همواره این سؤال در تعارض این دو مطلب مطرح بوده که چگونه می شود از طرفی معتقد به عدم تحریف قرآن بود و از طرف دیگر قرائت های مختلف و اختلاف های فراوان را در زمینه قرائت قرآن شاهد بود؟ اما محققین یا سعی کرده اند هرگز این دو را در تعارض هم ندانند و یا اگر هم تعارض قائل شده اند با تمسک به عباراتی مبهم خواسته اند مشکل را حل کنند. ما اساسأ این دو مقوله را در تعارض هم دانسته و تلاش علما را در حل این مشکل ناکافی می دانیم و معتقدیم هنوز مسأله لا ینحل باقی مانده و اقدام مؤثری در این زمینه صورت نگرفته است، در نتیجه در این راستا در مقام بیان وجوه محتمل در صدد حل مسأله برآمده ایم.

مصاحف صحابه در مواردی ازجمله ترتیب سوره ها در مصحف، تعداد سوره ها، نام سوره ها، به کاربردن لهجه های متنوع، جای گذاری کلمات مترادف به جای واژگان اصیل قرآنی وافزودن اضافات تفسیری توسط برخی از صحابه، با یکدیگر اختلاف داشتند. این اختلافات تاحدی طبیعی بود؛ زیرا صحابه، مصاحف خود را به منظور استفاده شخصی تدارک دیده بودند؛ بااین حال، پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) و اقتدای عموم مسلمانان به صحابه در قرائت قرآن، اختلافات صحابه دراین باره به سطح جامعه کشانده شد و درزمان خلافت عثمان به اوج خود رسید. عثمان برای جلوگیری از اختلافات، مصاحفی را به عنوان مصاحف معیار تدوین کرد و به شهرهای مهم اسلامی فرستاد که به مصاحف امصار مشهور شدند؛ بااین وجود، بنابه دلایلی ازجمله وجود اختلاف در مصاحف امصار وابتدایی بودن خط عربی، اختلافات قرائی متوقف نشد وحتی افزون تر گشت. روایات منقول از عثمان دررابطه با وجود لحن در مصاحف و روایات منقول از عایشه دررابطه با شکایت به طرز نوشتن برخی لغات در مصاحف از آغاز نشان از وجود اختلاف در مصاحف امصار بود. اختلافات مصاحف امصار عبارتنداز: اضافه وکم شدن همزه، اضافه وکم شدن «الف»، اضافه وکم شدن «واو»، اضافه وکم شدن «ل»، اضافه وکم شدن «ف»، اضافه وکم شدن «ه»، تفاوت در نقطه گذاری و اعراب، تغییر حرف به هم جنس خود و تغییر برخی واژگان. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی نشان داده است که تنها موارد معدودی از اختلاف لهجات از زمان صحابه در مصاحف باقی مانده و اغلب اختلاف های مصاحف صحابه با توحید المصاحف برطرف شده است. درمقابل، اختلافات مصاحف امصار مهم ترین واصلی ترین عامل ایجاد اختلافات قرائی شده و تا امروز ادامه پیدا کرده است.

ائمه(ع) همواره منادی وحدت و همبستگی مسلمانان در زمینه های مختلف از جمله قرائت قرآن بودند. در این میان، نقش امامان باقر(ع) و صادق(ع) به علت همزمانی با شیوع پدیده اختلاف قرائات در عالم اسلامی و هم عصری با قرّاء مشهور از جمله قاریان هفت گانه حائز اهمیت است. صادقین(ع) در مواجهه با جریانهای مختلفی که در عصر آنان در زمینه قرائات شکل گرفته بود، دو رویکرد اصلی را در جهت حفظ وحدت و همبستگی مسلمانان در مسئله قرائت قرآن اتخاذ کردند: 1. دفاع از اصالت نزول و قرائت واحد قرآن؛ 2. به رسمیت شناختن قرائات مشهور. ایشان با پذیرفتن جریان غالب قرائی در عالم اسلام، پیروان خود را به همسو شدن با کلیت جامعه اسلامی که به سردمداری قاریان برجسته اداره می شد و اهتمام ویژه ای به حفظ سنت قرائت رسول اکرم(ص) داشت، فراخوانده و سعی کردند هرگونه مرزبندی در قرائت قرآن را در بین گروههای مختلف اسلامی از میان بردارند. صادقین(ع)، مردم را از پیوستن به جریان شاذ قرائی بر حذر داشتند و با جریان دیگری که به پیشگامی غلات شکل گرفته و عامدانه در صدد رواج اندیشه تحریف و مسائل اختلافی در جامعه اسلامی بودند، به شدت برخورد کردند؛ با این حال، آثار تخریبی جریان غلات هم چنان در برخی از نقل های مربوط به قرائات وجود دارد که در این پژوهش با رویکرد تحلیلی و انتقادی به آنها پرداخته شده است.

قرائت حفص از عاصم یکی از هفت قرائت رایج در جهان اسلام است که طی چند قرن اخیر به عنوان قرائت مشهور در اغلب جوامع اسلامی مطرح شده و نسخ قرآن بر بر اساس آن به چاپ می رسد. برخی با زیر سوال بردن وثاقت عاصم و حفص مدعی شده اند که این قرائت نمی تواند قرآن نازل شده از سوی خداوند بر پیامبر اکرم(ص) باشد. در این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی به معرفی عاصم و توصیف شخصیت رجالی او می پردازیم و مشاهده می کنیم که در منابع رجالی شیعه و سنی تنها موارد اندکی از تضعیف عاصم مطرح شده که با دلایلی به رد آنها پرداختیم و حتی به فرض پذیرش صحت آنها نیز مشاهده می شود که این مقدار جزئی در مقابل این حجم از توثیقات عاصم قابل توجه نبوده و حداکثر نتیجه ای که خواهد داد این است که عاصم در حوزه حدیث تمرکز نداشته و محدث شناخته نمی شده است و این نمی تواند ایرادی به قرائت او وارد کند.

روایات تحریف نمای قرآن کریم مهم ترین مستند مدعیان تحریف قرآن است،محققان اسلامی روش های مختلفی را در ردّ اینگونه روایات به کار بسته اند. اکنون ما نیز در این پژوهش با به کارگیری از این روش ها درصدد نقد روایات دلیل حادی عشر هستیم که جناب محدث نوری در کتاب فصل الخطاب فی تحریف کتاب رب الارباب جمع آوری کرده اند و ما نیز تمام توان خود را در تاویل این روایات به کار بسته ایم چرا که موضوع تحریف قرآن کریم با استناد به خود قرآن کریم:« إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ» بی پایه و اساس بوده است.

متن قرآن از نگاه اکثر عالمانِ مسلمان یک سان و مصون از تحریف است؛ اما گاهی در تفسیر یک آیه اختلاف مفسران منجر به تقابل آراء شده است. مفسران عبارت کن فیکون  را ذیل دو گونه کلی خوانش مجازی و حقیقی تفسیر کرده اند. این اختلاف خوانش ، جبر و اختیار مخلوق را در تکوین رقم زده است. طبق یافته های تحقیق، منشاء این اختلاف، بیش تر در مبانی، روش و گرایش مفسر خودنمایی می کند. در حوزه مبانی مفسر اختلاف قرائات و اعراب، حجیّت ظواهر و زبان قرآن از عوامل مؤثر در اختلاف آراست. در تفسیر عبارت کن فیکون، مفسران اهل سنّت از سه روش تفسیر قرآن با قرآن، قرآن با روایات و قرآن با قول صحابی و تابعی بهره برده اند؛ اما مفسران امامیه فقط به تفسیر با آیات قرآن و روایات معصومین (ع) بسنده کرده اند. گرایش مفسر نیز در مباحث کلامی، فلسفی، عرفانی و اعتقادی در اختلاف خوانش آنان بسیار مؤثر است. هرچند جایگاه تفسیر به دلیل بشری بودن آن، از متن قرآن جداست؛ اما بررسی خاستگاه این تفاوت ها، در انتخاب و گزینش خوانش ها و کشف افق های روشنی از مراد الهی و عمل به آنها کارگشا ست.