بحارالانوار

اعتبارسنجی سندی روایات طبی، به علت پیوندی که با سلامت جسم و روح دارد، مسئله اصلی این مقاله است و هدف از آن، روشن سازی میزان نقش معصومین در این قبیل احادیث است؛ چه بسا سخنان صحیحی که ناقل آن معصوم نیست. الگوی معیار در این مقاله، ابواب طب بحارالانوار است که شامل 842 حدیث در حوزه پزشکی است. مجلسی این مجموعه حدیثی را عمدتاً از کتب معروف و مورداعتماد و بعضاً غیرمعروف و غیرقابل اعتماد جمع آوری کرده است. عواملی چون ضعف راویان، انقطاع، ارسال و حذف اسناد بسیاری از روایات طبی باعث تضعیف سندی بیش از 95درصد احادیث طبی بحارالانوار است. البته مراد از ضعف سند حدیث، جعلی بودن آن نیست، ازاین رو شایسته است احادیث طبی بحارالانوار از لحاظ محتوایی، موردبررسی دقیقی قرار گیرند.

علامه مجلسی در جلد هفدهم بحارالانوار، بابی با عنوان «سهو پیامبر2 و خواب ماندن ایشان از نماز» آورده و به هفده روایت در این زمینه اشاره کرده است. این روایات را می توان به چهار دسته تقسیم کرد: 1. روایات دال بر سهو پیامبر2 در تعداد رکعات نماز؛ 2. روایات دال بر عدم سهو پیامبر2 در نماز؛ 3. روایات دال بر سهو پیامبر2 در قرائت نماز؛ 4. روایات دال بر خواب ماندن پیامبر2 از نماز صبح. ایشان پس از نقد و بررسی سندی و مدلولی این روایات و استناد به نظر سایر بزرگان شیعه، با ارائه دلایلی، سهوالنبی2 را رد می کند. درباره احادیث خواب ماندن پیامبر2 از نماز صبح نیز علامه سه احتمال را مطرح می کند: 1. توقف در این اخبار با وجود شهرت آن میان مخالفان؛ 2. صدور این احادیث از باب تقیه؛ 3. پذیرش آن ها پس از توجیه تعارضی که بین آن ها با روایاتی دیگر از پیامبر2 وجود دارد.

بدون تردید هر پژوهشگری برای بهره مندی بهتر از بحارالانوار، بزرگ ترین دایره المعارف حدیثی شیعه، ناگریز است با پیش فرض های مؤلفِ آن در اعتبارسنجی روایات آشنا گردد. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی نشان می دهد علامه مجلسی به پیروی از دانشوران حدیث محورِ پیش از خود، روایات را براساس قراین کتاب شناسانه و به شیوه تحلیل فهرستی، اعتبارسنجی می کرده و در بیشتر موارد، قراین متنی را بر قراین سندی، بیشترارج می نهاده است. همچنین براساس روایات، اصلِ احتیاط تحفظ بر متن احادیث و پرهیز از تأویل مگر به ضرورت و نیز قاعده تسامح در ادله سنن با قید شیعی بودن روایات آن را، در ارزیابی مصادر و احادیث بحارالانوار به کار بسته است. علامه مجلسی براساس چهار مبنای یادشده، روایات را از جهت اعتبار رتبه بندی کرده و اکثر روایات بحارالانوار را معتبر دانسته است، ولی ازآن میان مبنای کتاب محورانه وی، کاربرد و تأثیر بیشتری در اعتباربخشی به روایات بحارالانوار نزد وی داشته است.

تحقیق و تصحیح و تعلیقه بر شش جلد از مجلدات کتاب شریف بحارالانوار (54–59) و نیز تعلیقه بر معانی الاخبار از نخستین نگاشته های استاد علامه محمدتقی مصباح به شمار می آید و دربردارندة نکات رجالی و فقه الحدیثی فراوان است. این مقاله با روش تحلیل و توصیف، بخشی از کوشش های استاد مصباح در فهم اسناد احادیث را بررسی کرده و به نتایج ذیل دست یافته است. برخی از اسناد احادیث این مجلدات دچار تصحیف و سقط و افزودگی است که در جای خود بدان اشاره شده و برای رفع آن کوشیده اند. همچنین گاهی نیاز به تمییز مشترکات و توحید مختلفات بوده است. عناوین یادشده از یکدیگر بازشناسی و یا بر وحدت آنها تأکید شده است. عنوان های زیادی نیز معرفی و به وثاقت یا ضعف و یا مجهول بودن آنان اشاره شده و گاه به ارسال یا اتصال سند با استناد به دلیل آن اشاره شده و برخی مشکلات و کاستی های اسناد مرتفع شده است.

به تصویر کشیدن سیمای پیامبر و امامان (علیهم السلام) و تعالی تلألؤ آن ها در شمایل نگاری یکی از مضامین تصویرآراییِ نگارگری روایات دینی است که همواره مورد توجه هنرمندان بوده است. نسخه ی خطی حبیب السیر که کتابی تاریخی و نوشته مورخ شیعی است، شامل نگاره هایی از رخدادهای تاریخی حقانیت شیعه است. این نگاره ها در بردارنده ی مضامین، نقش ها و نمادهای شیعی همچنین شمایل نگاری تصویر پیامبراکرم (ص) و ائمه ی معصومین (ع) است و حوادث و رویدادهای تاریخی شیعه را بر اساس روایات شیعی به تصویر می کشد. در این میان، کتاب مذهبی و اسلامی بحارالانوار یکی از مهم ترین کتاب های جامع حدیث و رخدادهای شیعه است که مجموعه ای از آموزه ها و تعالیم شیعی را در برمی گیرد؛ بنابراین این پژوهش می کوشد با بررسی تصویرآرایی و شمایل نگاری پیامبر و ائمه ی اطهار در نسخه ی خطی حبیب السیر در ارتباط با روایات ذکرشده در بحارالانوار وجوه روشنی از سیمای درونی آنان را به تصویر بکشد و در پس آن، به تحلیل و واکاوی کاربرد مفاهیم و نمادهای شیعی در این نگاره ها بپردازد. روش پژوهش توصیفی_ تحلیلی است و روش گردآوری اطلاعات به شیوه ی مطالعه ی منابع کتابخانه ای. دستاوردهای پژوهش نشان می دهد که تا زمان صفوی در نگاره های مذهبی به علت نبود مخالفت، چهره های انبیا و اولیاء به تصویر کشیده می شد اما بعد این دوران به علت مخالفت علمای دینی چهره ها پوشانده شده اند و هنرمندان با استفاده از نمادهای دینی سعی در نشان دادن تصویر والایی از پیامبر و ائمه ی معصومین (ع) داشتند. همچنین با تطبیق روایات حوادث شیعی بحارالانوار در تصویرسازی و شمایل نگاری نگاره های حبیب السیر می توان به برداشت تصویری و نمادین هنرمند از رویدادهای شیعی دست یافت. اهداف پژوهش بررسی تصویرآرایی و شمایل نگاری پیامبر و امامان شیعی در نسخه ی خطی حبیب السیر. تحلیل و واکاوی کاربرد مفاهیم و نمادهای شیعی مرتبط با مضامین بحارالانوار در نگاره ها. سؤالات پژوهش مضامین مطرح شده در نگاره های حبیب السیر عموماً چیست؟ چگونه می توان از بررسی گزارش ها و جمع بندی های بحارالانوار به اصول حاکم بر روایت تصویری پیامبر و امامان شیعه (علیهم السلام) در نگارگری نگاره های حبیب السیر دست یافت؟ آیا تسلط فرهنگ شیعی در آفرینش نگاره هایی حبیب السیر تأثیرگذار بوده است؟ حضور علی (ع) به عنوان مظهر شیعه در این نگاره ها تا چه حد گسترده است؟

ورود احادیث موضوعه به مجموعه نقل های معصومان علیهم السلام و صحابه کبار از زمان پیامبر اسلام (ص) شروع شد. معصومان علیهم السلام و به تبع آنها دانشمندان اسلامی در صدد تنقیح و پاک سازی احادیث نبوی از این احادیث بر آمدند و تالیفات و تحقیقات بسیاری در شناخت احادیث جعلی و جاعلان و عوامل و انگیزه های جعل انجام شد. در میان تالیفات شیعه، علامه مجلسی در کتاب گراسنگ بحار الانوار به فراخور جامعیت اثر به بررسی احادیث موضوعه پرداخته و با معرفی ملاک های سنجش احادیث موضوع و شناساندن انگیزه های جعل و بحث های علمی دامنه دار، موفقیت چشمگیری در این زمینه کسب کرده است. پژوهش حاضر با روش تحلیل محتوایی روش ها و ملاک های تشخیص احادیث جعلی در کتاب بحارالانوار را استخراج کرده و موضع گیری و شیوه علامه مجلسی در مواجهه با احادیث موضوعه را بررسی نموده و نمونه هایی از روش ایشان در معرفی روایات موضوع مانند: عرضه بر قرآن کریم، تعارض با احادیث متواتر، عرضه بر سنت، عرضه بر عقل، اتهام به غلو در معرفی سند، توجه به تقیه و داشتن عداوت به اهل بیت عرضه کرده است .

تفسیر فقهی، یکی از قدیمی ترین و سودمندترین روش های تفسیر قرآن است که مفسر در آن احکام فقهی را از میان آیات الاحکام استخراج می کند. بنابراین، تفاسیر متعددی با سلیقه ها و روش های مختلف نگاشته شده است که شناخت این روش ها به درک بهتر مقصود خدا کمک می کند. این تفاسیر را نه تنها در کتب تفسیری یا آیات الاحکام بلکه در میان کتب فقهی یا روایی نیز می توان یافت. یکی از این منابع، کتاب صد و ده جلدی (بحارالانوار) علامه مجلسی می باشد. این اثر اگر چه حدیثی است؛ اما توضیحات ارزشمندش پیرامون آیات و روایات، آن را به یک دایره المعارف شیعه تبدیل نموده است. در این مقاله، ابتدا با روشی توصیفی- تحلیلی و با ابزار گردآوری اطلاعات کتابخانه ای واسنادی، تعریفی از آیات الاحکام بیان گردیده و در ادامه به توضیحاتی درباره تاریخچه کتب معروف آیات الاحکام و نحوه نگارش آن ها پرداخته شده است. در آخر هم سخنانی پیرامون مرحوم مجلسی، روش تفسیری ایشان به همراه دیدگاه های برخی از علمای شیعه ذکر شده است.

بحارالانوار، مفصل ترین مجموعه حدیثی شیعه و دایره المعارفی از آموزه های شیعی و یکی از تألیفات علامه مجلسی است. در این کتاب اکثر روایات از مصادر دیگر نقل شده اند و اسم منابع هم ذکر شده است؛ اما بعضی از منابع مجهول واقع شده اند و منبع مجهول: یعنی منبعی یا کتابی که نامعلوم و ناشناخته شده است و روایات مجهول المنبع روایاتی را گفته می شود که از منابع نامعلوم و ناشناخته نقل شده اند. در این نوشتار بررسی سندی و محتوای روایات مجهول المنبع بحارالانوار با تأکید بر روایات زیارت پرداخته شده است. پژوهش حاضر به جهت بهره گیری از کلام معصومان ع و ارزیابی کتاب شریف بحارالانوار و اعتبارسنجی سندی و محتوای روایات به ویژه روایات ضعیف السند ضروری است. روایات مجهول المنبع بحارالانوار بر اساس موضوعات، قابل تقسیم اند و روایات زیارت مشتمل بر موضوعات مانند ثواب زیارت معصومان ع، ثواب استقبال زائر و زیارت نامه حضرت معصومه س هستند. در این نوشتار که به روش تحلیلی و توصیفی انجام گرفته، این روایات بر اساس مؤلفه هایی مانند شهرت روایی، مقایسه با آیات، مقایسه با روایات دیگر و... و مبانی علامه مجلسی مانند قاعده تسامحِ در ادله سنن و... بررسی شده اند. همچنین احادیث مزبور با وجود ضعف سند از جهت محتوا قابلیت پذیرش هستند و نمی توان رد نمود؛ زیرا، به علت مطابقت با قرآن، تاریخ قطعی، شهرت روایی و با مقایسه نقل های مختلف و بر اساس قاعده تسامح در ادله سنن و... قابل پذیرش اند.

بررسی امثال موجود در روایات و یافتن تاریخ تولید و گوینده اولیه آنها  به ما کمک می کند تا روایات را از امثال تفکیک کنیم. در این پژوهش بر مبنای امثال موجود در مجمع الامثال میدانی، روایات بحارالانوار مورد بررسی قرار گرفته است. روایات حاوی ضرب المثل در بحارالانوار در سه حیطه اندیشه، صفت ها و احساسات قلبی، و عملکرد انسان قابل دسته بندی هستند. در این مقاله روایت هایی از بحارالانوار ، مشتمل بر امثالِ «اَلْحَرِیصُ مَحْرُومٌ»، «لاَ رَاحَهَ لِحَسُودٍ»، «السَّخَاءُ فِطْنَهٌ وَ اَللُّؤْمُ تَغَافُلٌ» و «أَنَّى لَکَ بِأَخِیکَ کُلِّهِ وَ أَی الرِّجَالِ الْمُهَذَّب»، که در حوزه صفات قلبی حرص، حسادت، سخاوت و گذشت است، مورد بررسی قرار گرفته اند. در پژوهش حاضر با برسی تقدم و تأخر زمانی منابع و بررسی اسناد، راویان و متن روایات معلوم شد که اولین گویندگان این عبارات تمثیلی، معصومان: نبودند؛ بلکه افرادی ادیب و حکیم همچون ابراهیم بن ادهم، ابوالدرداء و اکثم بن صیفی اولین گویندگان این امثال بودند. سپس این عبارات تمثیلی در اواخر قرن اول و نیمه اول قرن دوم وارد روایات شدند. همچنین این پژوهش نشان دهنده تأثیرپذیری روایات از امثال عامیانه است.

تمدن سازی یکی از گفتمان های نوظهور است که در جوامع علمی اذهان متفکران را به خود جلب کرده است. با توجه به اهمیت ترسیم تمدن بر پایه روایات اهل بیت علیهم السلام، پژوهش حاضر، با روش تحلیل مضمون به گردآوری مضامین و کشف و استخراج رویکرد تمدنی اهل بیت علیهم السلام در روایات تاریخی از کتاب بحارالانوار پرداخته است. این گزارش های تاریخی در کتاب بحارالانوار در بخش تاریخ انبیاء الهی در چهار جلد جمع آوری شده است. رویکرد تمدنی به مثابه سطح تحلیل در این نوشته به عنوان ساختار نظری تحقیق به کاررفته است که در آن به دنبال کشف انگاره هدایت گر و هویت تمدنی است. نتایج تحقیق نشان می دهد که توحید، محوری ترین و جامع ترین اصل اعتقادی و دینی مطرح شده در متون دینی و گفتار و سیره ی پیامبران الهی است. با تحلیل و تبیین توحید، این حقیقت نمایان می شود که توحید متضمن جهت دهی به انگیزه های شخصی و از طرفی متضمن حیات اجتماعی بشر است. لذا، توحید به عنوان انگاره هدایت گر تمدن خود را نشان می دهد و به جوامع توحیدی یک هویت تمدنی می بخشد.   

جعل و تحریف آفت بزرگی است که دامن گیر بسیاری از روایت های تاریخی شده است. روایت های عاشورایی نیز از این آسیب در امان نمانده، بلکه با فاصله گرفتن از زمان وقوع، سیر صعودی پیدا کرده است. مقتل بحارالانوار علامه مجلسی از مهمترین کتاب ها درباره زندگانی امام حسین7 است. پرسش مهم این است که آیا این کتاب با توجه به زمان تألیف دچار تحریفات بوده است؟ به عبارت بهتر آیا روایات مقتل بحارالانوار توسط مقاتل متقدم تاریخی پشتیبانی می شود؟ در این پژوهش با مقایسه محتوایی مقتل بحارالانوار با دو مقتل متقدم و معتبر و استخراج اختلافات، میزان صحت و اعتبار روایات آن ارزیابی شد تا در نهایت به پیراسته شدن هرچه بیشتر گزارش های واقعه کربلا به عنوان یک قیام هویت بخش کمک شود. یافته های پژوهش نشان می دهد که از ۶۵ روایت مورد تردید بحارالانوار، هیچ کدام توسط مقتل ابومخنف پشتیبانی نمی شود؛ ارشاد شیخ مفید نیز فقط ۴ روایت مشکوک بحار را پشتیبانی می کند و باقی روایت های بحار در این مقتل یا وجود ندارد یا با بیانی متفاوت ذکر شده است.