مطالعات ادبیات شیعی

نیر تبریزی ازجمله شعرایی است که واقعه عاشورا را با استفاده از عناصر عرفانی به نظم کشیده است. او در دیوان اشعار خود بخشی را با عنوان آتشکده نیز آورده است که در این بخش واقعه عاشورا در قالب مثنوی با نگاهی عاشقانه و عارفانه روایت شده است. پژوهش پیش رو با روش تحلیلی_توصیفی به واکاوی پیوند عرفان و شعر شیعی در آتشکده نیر تبریزی پرداخته و هدف از آن یافتن مبانی پیوند بین مباحث آیینی و عرفانی در دیوان نیر تبریزی است. در این دیوان پیوندی قوی بین عناصر عرفانی و ادبیات شیعی برقرار است، پیوندی که در مثنوی آتشکده در روایتگری عاشورا در بالاترین سطح خود قرار دارد. نتیجه پژوهش حاکی از آن است که نیر تبریزی مقاماتی از قبیل توبه، ورع، زهد، فقر، صبر، توکل و رضا و حالات عرفانی از قبیل: مراقبه، قرب، خوف، رجا، محبت، شوق، انس، اطمینان، مشاهده، یقین، عشق، حیرت، فنا و بقا را در سیر و سلوک لازم می داند که درنهایت وحدت وجود و یا توحید عرفانی حاصل می شود. حجت الاسلام نیر تبریزی در دیوان شعر خود با تشریح منظوم این مقامات و احوالات در صفات امام حسین (ع) و اهل بیت ایشان این پیوند را به اوج رسانده است.

مدح و ستایش گری، یکی از مهم ترین زیرمجموعه های انواع ادبی به شمار می رود. این نوع ادبی، بخش مهمی از ادبیات فارسی را به خود اختصاص داده است. شعر مدحی و به ویژه مدح و منقبت پیامبر گرامی اسلام (ص) و ائمه اطهار (ع) در میان شاعران ایران از پیشینه و جایگاه خاصی برخوردار است. خواجه حسین بن غیاث الدین محمد مشهدی، متخلص به ثنایی، از قصیده سرایان برجسته قرن دهم هجری است که سبکش جزء سبک بینابین یا حد وسط عراقی و هندی قرار می گیرد؛ برخی پژوهشگران وی را به دلیل تأثیر ویژه ای که در تغییر سبک زمان خود داشت، جزء پیشگامان سبک هندی می دانند. این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده، درصدد آنست تا به این سؤال پاسخ دهد که جایگاه شعر مدح دینی در آثار ثنایی مشهدی چگونه است و وی به مدح چه کسانی پرداخته و به طور کلی بن مایه های مدح دینی در آثار وی کدامند؟ نتایج پژوهش حاکی از آنست مهم ترین بن مایه های مدح دینی در شعر ثنایی، تبیین و ستایش گری فضایل بزرگ، ذکر محاسن و نیکویی های پیامبر(ص) و خاندان عصمت (ع)، ذکر برخی از معجزات و کرامات ایشان و اظهار عشق و ارادت به آنان است. ثنایی مشهدی با استفاده از عناصر شاعرانه توانسته است احساس و عاطفه خود را نسبت به پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) بخوبی ترسیم نماید. وی در اشعار خویش، از احادیث و روایات معتبر نیز سود جسته است.

خطبه خوانی های اهل بیت در موقعیت های مختلف سیاسی و اجتماعی همواره دربردارنده معارف عمیق و اهداف خاص بوده است لکن برای فهم بهتر این خطبه ها می توان از روش های نقدی معاصر از جمله روش تحلیل گفتمان انتقادی بهره گرفت. پژوهش پیش رو درصدد است تا با استفاده از نظریه تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف، خطبه امام حسین (ع) در منزلگاه بیضه که از توقفگاه های مسیر مکه تا کوفه است را مورد واکاوی قرار دهد. در این منزلگاه که بعد از منزلگاه شراف بوده، مخاطبان امام حر ریاحی و یارانش بوده اند. ضرورت انجام این پژوهش، لزوم بازخوانی متون کهن با روش های نقدی معاصر برای کسب شناختی جامع تر از آنهاست. این پژوهش در پی پاسخگویی به این پرسش است که شاخصه های خطبه امام حسین (ع) در منزلگاه بیضه از منظر نظریه تحلیل گفتمان فرکلاف کدام اند؟ نتایج به دست آمده از رهگذر این تحقیق نشان می دهد که امام از امکانات زبان به منظور تأثیرگذاری در مخاطب نهایت بهره را برده است و آیات قرآن، احادیث معصومین و رخدادهای تاریخی در ایجاد آن نقش داشته اند تا منجر به تغییر و نوسازی در سازمان فکری، فرهنگی و سیاسی جامعه شود.

تولّی و تبرّی، این دو اصطلاح قرآنی درمدایح و هجویات شاعران شیعی، بویژه در دوره ی عباسی به دلیل شرایط سیاسی و مذهبی حاکم، نمود بیشتری یافته است. شاعران شیعی، عشق و دوستی نسبت به اهل بیت را در قالب مدح و رثا و برائت و دشمنی با خلفای ظالم عباسی را در قالب هجو و عتاب ابراز می داشتند. دعبل خزاعی نیز از جمله شاعران متعهد و دوستدار اهل بیت است که توانسته دو امر تولّی و تبرّی را در اشعار خود، با زبانی زنده و ضمن بهره گیری از احادیث و روایات اسلامی به تصویر کشد. در این پژوهش به روش توصیفی به بیان مظاهر تولّی و تبرّی در اشعار دعبل پرداخته شده است و نتایج آن حاکی از آن است که دعبل با تلفیق زبان عاطفی و حماسی و پیوند آن با اندیشه های دینی، و با استناد به احادیث و قرآن و اصل ولایت، تولّای راستین خود را نسبت به اهل بیت به نمایش گذارده است. او توانسته است تبرّای قلبی خود را که از تولای اهل بیت سرچشمه می گیرد، با هجویات گزنده و اثر گذار خود درباره ی عباسیان و دشمنان علویان بیان کند. دعبل در اشعارخود، ضمن بیان تولّی و تبرّای قلبی، با مدح و رثای اهل بیت و از سوی دیگر با نکوهش خصلت های دشمنان آنها، به دو تکلیف امر به معروف و نهی از منکر عمل نموده است که این خود منجر به اصلاح جامعه ی اسلامی می شود.

در روایات مربوط به بازپسین فتوحات عربیِ اسلامِ آغازین درایران که به فَتح الفُتوح یا نبرد نهاوند شهرت یافته است، بدنبال گریختن یزدگرد ساسانی از تیسفون به صفحات داخلی ایران وگردآمدن و پیوستن لشگریان مناطق مرکزی به او باهدف آراستن سپاه بزرگیدرمَصاف تازیان ودرپیِ نامه ی عمّاریاسر(امیرکوفه) به خلیفه دوم دربسیاریِ سپاهیان عجم، که عزم اورا برای مقابله با عَجَمان برانگیخت، طی مشورتی با امام علی (ع) درجمع برخی صحابه، نظراو را برای نحوه مقابله با لشکریانِ کسری وشرکت خود دراین صف آرایی جویا شده کهامام درپاسخ، ضمن نهی وی ازاین اقدام می فرماید که اگرچنین کنی دراثر این کار " أهل الشأم مِن شأمِهم و أهل الیَمن مِن یمَنهم " مورد حمله و دست اندازی قرار خواهند گرفت. با وجودِ آنکه عمده مترجمان، دو ترکیبِ " مِن شأمهم " و" مِن یَمنهم " را به همان مفهوم آشنا وبیشتر شناخته شده جغرافیاییِ ترجمه نموده اند، اما این نوشته برآنست که برپایه ادبیات بایبلی وداده های زبانشناسی تاریخی، افزون برقرائنِ درون متنی، چنین به نظر می رسد که مقصود از شام و یمن درعبارت علی (ع)، دو جهت جغرافیایی شمال و جنوب می باشد.

یکی از کهن ترین،رایج ترین و فراگیرترین وسایل ارتباط جمعی در میان اقوام مختلف بشری نامه و نامه نگاری است ابوالمفاخر رازی شاعر ، نویسنده و مورخ قرن پنجم و ششم هجری در کهن ترین مقتل زبان فارسی به مقوله قیام حضرت اباعبدالله الحسین (ع) پرداخته و آن را به صورت مفصل نقل نموده است. ماجرای قیام حضرت سیدالشهدا(ع) و رخداد عاشورا پیشینیه ای ویژه دارد و سیر پیچیده ای را طی نموده است و برای شناخت بخشی از این سیر می بایست به زوایای مختلف این حرکت اشراف پیدا کرد و یکی از منابع موجود در مقاتل الشهدای ابوالمفاخر رازی که کهن ترین مقتل زبان فارسی است، نامه ها هستند که تنوع خاصی دارند آداب ومراحل نامه نگاری از دیدگاه ابوالمفاخر رازی متنوع و کاربردی است که نشان دهنده وجود نوعی نظم اداری و مدیریتی در این خصوص است و انواع نامه در مقاتل الشهدا ،دعوت نامه،تعهدنامه،نامه منظوم ،منشور فتحنامه -،تهنیت نامه،نامه های اداری ،کسب تکلیف نظامی، تهدید ،دستورات اطلاعاتی ، ردیه، مشافهه ،گزارش نامه ،امانت نامه و عهدنامه، نامه احتراز و نامه نیرنگ هستند و حضور نبوغ شعری ابوالمفاخر رازی در ترجمه نامه ها را می توان به وضوح مشاهده کرد و در این نوشتار با هدف فهم بهتر زمانه حضرت امام حسین (ع) بدان پرداخته شده است