ارزیابی الزامات نهادیِ علم در تاریخ شیعیِ عصر صفویه (مقاله علمی وزارت علوم)
درجه علمی: نشریه علمی (وزارت علوم)
آرشیو
چکیده
ارزیابی وضعیت علم در عصر صفویه می تواند دریچه ای به دلایل ساختاریِ طلوع و غروب این عصر بگشاید. بر این اساس، سؤال اصلی پژوهش آن است که کدام الزامات نهادی به تحقق وضعیت اولیه تأسیس علم در عصر صفویه انجامیده است؟ و کدام خصایص، در ادامه، امکان های تداوم وضعیت علمی را مخدوش ساخته است؟ پژوهش حاضر بر این فرضیه که معرف های علم در عصر صفویه گویای وضعیتی نسبتاً استاندارد می باشد، تمرکز کرده است اما در ادامه، چراییِ ناپایداری این وضعیت را جستجو کرده است. یافته های پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی به اعتبار تحلیل کارکردیِ نظریه رابرت مرتن نشان می دهد در حوزه شرایط درونی علم که نخستینِ آن عام گرایی است، مستندات حاکی از تحقق نسبی اصل عینیت از طریق رهایی علم از پایگاه طبقاتی، ملیتی، قومیتی و زبانی است. استاندارد درونیِ دوم یعنی مالکیت جمعی نیز از منظر شکل گیری اجتماعات علمی، و با دو مکانیسم ترجمه و انتقال یافته های علمیِ ناهمزمان و همزمان، وضعیت نسبتاً شایسته ای را نمایش می دهد. اصل سومِ بیرونی نیز با نام بی طرفی، از طریق تنوع رشته های علمی، به اصل فراغت از ارزش منجر گردیده و از طریق تدارک بنیان های عقلانی برای دین، به پرهیز نسبی از جهت گیری تأییدی انجامیده است. از حیث شرط درونیِ چهارم یعنی شکِ سازمان یافته نیز می توان تشکیک ها و نقدهای موجود میان اخباریون و اصولیون را نمونه شکِ روش شناختی در ساختار علمی این عصر دانست و شک اخباریون در خصوص عدم امکان دریافت اذن از شان زعامت مجتهدین توسط حکام را گواهی بر شکِ نهادی در این عصر تلقی نمود.هر چند بخش دیگر یافته ها، گویای ناپایداری استاندادهای علم در عصر صفویه است؛ زیرا عموماْ با پایان حکمرانی شاه طهماسب و با انحصارگرایی علوم نقلی نسبت به علوم عقلی، غلبه اخباری گری بر سایر جریان های فکری، تحاشی فلسفه و رویکردهای بینارشته ای از سوی بخشی از فقها، فروکاستن کلیت علم به معارف دینی، بی مهری نسبت به صنعت چاپ، عدم عبور از مدرسه به آکادمی، قلت کتابخانه ها، خرافه گرایی، تنیدگی روزافزون منافع علما و حکام و تعصب نسبت به هر گزاره غیرشیعی در علم، استاندادهای علم استمرار نیافت و بازگشت به رکود علمی در ایرانِ عصر صفوی مشاهده گردید.Evaluating the Institutional Requirements of Knowledge in Shiite History during the Safavid Era
Assessing the state of science in the Safavid era can open a window into the structural reasons for the rise and fall of this era. Accordingly, the main question of the research is: which institutional requirements led to the realization of the initial state of the establishment of science in the Safavid era? And, in turn, which characteristics have distorted the possibilities of continuing the scientific situation? The present study has focused on the hypothesis that the definitions of science in the Safavid era reflect a relatively standard situation, but it has also explored the reasons for the instability of this situation. The findings of the research, using a descriptive-analytical method based on the functional analysis of Robert Merton's theory, show that, field of the internal conditions of science, the four institutional requirements proposed for science, including: a) universalism (liberation of science from class, nationality, ethnicity, and language); b) communal or collective ownership (formation of scientific communities); c) neutrality (diversity of scientific disciplines and provision of rational foundations for religion); and d) organized doubt (skepticisms and criticisms existing between Akhbarians and Usuliians), have a relatively acceptable position in accordance with the historical data available in the Safavid era. But another part of the findings indicates the instability of scientific standards in the Safavid era. Because generally, with the end of Shah Tahmasp's rule and the monopoly of traditional sciences over rational sciences, the dominance of Akhbarism over other intellectual currents, the ridicule of philosophy and interdisciplinary approaches by some jurists, the reduction of the entirety of science to religious knowledge, the lack of love for the printing industry, the lack of transition from school to academy, the scarcity of libraries, superstition, the increasing tension between the interests of scholars and rulers, and the prejudice against any non-Shiite proposition in science, the standards of science did not continue and a return to scientific stagnation was observed in Iran during the Safavid era.
تبلیغات
