دین پژوهی و کارآمدی

«دین علمی» به معنای تفسیر علمی گزاره های دینی یا تبیین و اثبات علمی آنها از مباحثی است که مبتنی بر مساله رابطه علم و دین، ذهن برخی از دین پژوهان معاصر را به دلیل سلطه و رسوخ علوم تجربی در زندگی آدمیان به خود مشغول ساخته است؛ حسن یوسفی اشکوری در مقاله ای با عنوان «دین علمی و علم دینی» به نقد دو مقوله علم دینی و دین علمی پرداخته است؛ درباره علم دینی از سوی موافقان آن با انواعی از تقریرها در قالب مقالات و کتابهای گوناگون به مخالفان علم دینی پاسخ داده شده است؛ اما در تبیین و تحلیل مقوله دین علمی کمتر سخن به میان آمده است؛ یوسفی اشکوری، دین علمی را در سه سطح تصور دین علمی، اثبات پذیری باورهای دینی و همچنین تحقق عینی دین علمی، قابل نقد دانسته و در نتیجه بر نفی آن حکم رانده است؛ در این مجال با رویکرد تحلیلی- انتقادی، دیدگاه نویسنده مقاله نسبت به دین علمی بررسی شده که افزون بر عدم توانایی دیدگاه وی در نفی دین علمی، از امکان و تحقق دین علمی معتبر نیز دفاع شده است.

در آموزه های دین اسلام، ثواب به عنوان پاداش اعمال نیک، جایگاه محوری دارد. اکثریت قریب به اتفاق اندیشمندان ترتب ثواب بر اعمال توصلی را مشروط به وجود قصد قربت دانسته اند. در مقابل عده ای این شرط را نپذیرفته و به ترتب ثواب بر اعمال توصلی بدون قصد قربت معتقد شده اند. این مسأله در کارآمدسازی احکام توصلیات نقش مهمی دارد. در این تحقیق، مسأله نقش قصد قربت در ترتب ثواب بر توصلیات مورد بررسی و ادله طرفین مورد ارزیابی قرار گرفت. این پژوهش با هدف بررسی دقیق این موضوع و تبیین دیدگاه صحیح انجام شده است. برای نیل به این هدف، در این تحقیق مسأله محور نگارنده با تحقیق کتابخانه ای اطلاعات مورد نیاز را گردآوری کرده و با تحلیل عقلی و نقلی، مقایسه ای و انتقادی به تبیین و تحلیل مسأله و فروع آن پرداخته است. در این پژوهش، پس از واکاوی مفهوم ثواب و معیارها و ملاک های ترتب ثواب، دیدگاه و ادله طرفین مباحثه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. یافته های پژوهش نشان می دهد که حقیقت و چیستی ثواب، معیار و ملاک آن و همچنین تمایز بین ثواب تکوینی و ثواب قراردادی نقشی کلیدی در حل این مسأله ایفا می کنند. بر اساس این یافته ها، دیدگاه جدیدی ارائه می شود که طبق آن، بر اعمال توصلی فاقد قصد قربت ثواب قراردادی مترتب نمی شود؛ اما این به معنای فقدان پاداش برای این دسته از افعال نیک نبوده و بر این افعال پاداش هایی در قالبی غیر از ثواب و به صورت حتمی و واجب مترتب می شود که نقشی اساسی در کارآمدسازی توصلیات دارد. همچنین افعال توصلی دارای ثواب تکوینی هستند.

تفسیر به معنی کشف متن آیات الهی از جمله دروس معارف اسلامی است که در دانشگاه ها تدریس می گردد، این درس انسان را به صورت مستقیم با کلام خداوند مرتبط می گرداند و در زندگی انسان بسیار تأثیر گذار است. هدف اصلی پژوهش حاضر رسیدن به تدریس مطلوب درس تفسیر است. این پژوهش نقدی گذرا بر کتب تفسیری نوشته شده و ارائه شیوه های نوین و جذاب و اثر گذار است. این پژوهش به روش داده بنیاد و از طریق کدگذاری است. قلمرو مطالعه دانشجویان دانشگاه فرهنگیان استان سمنان است. نمونه آماری شامل دو گروه کلاسی درس تفسیر است. نمونه گیری به صورت هدفمند و حجم نمونه 50 نفر تعیین شد و مصاحبه صورت گرفت. تحلیل داده ها از طریق کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری انتخابی انجام شد و الگوی پارادایم طراحی گردید. نتایج پژوهش حاکی از آن است از مهم ترین عوامل موثر بر کلاس تفسیر، بلاغت و شیوایی آیات قرآن، اعتقاد به توحید و اصول دین، علاقه مندی به درس تفسیر، تلفیق این درس با زندگی روزمره؛ از نقش عوامل زمینه ای بیان روان و گیرای استاد، شرایط مطلوب علمی استاد، انتخاب محتوای خوب برای تدریس، عوامل فرهنگی، عوامل اجتماعی، عوامل تکنولوژیک، عوامل جذاب سازی نام برد. از جمله موانع در تدریس، نبودن یک منبع درست، زمان نامناسب، گرمی هوا و نبودن تهویه مناسب، پیوسته نبودن برخی مطالب، نمره گرایی است و در نهایت پیامدهای کلاس تفسیر عبارت است از: همراه شدن همیشگی با آیات قرآن، آگاهی و درونی سازی رویکرد قرآنی در یک معلم، علاقه مند شدن به مباحث تفسیری، تشویق به روخوانی و حفظ و تدبر در آیات قرآن، تعمق نگرش نسبت به آیات قرآن کریم و تطبیق آن با شرایط زندگی، آشنایی با سوره های قرآن و علاقه مندی به تفحص و سیر کردن در آیات قرآن.

جهاد دارای انواع متعددی است که در یک تقسیم بندی کلی می توان آن ها را ذیل دو مجموعه ی کلی جهاد سخت یا نظامی و جهاد نرم یا شناختی بررسی نمود. یکی از انواع جهاد که زیر مجموعه ی جهاد نرم بوده و از اهمیت والایی برخوردار است، «جهاد تبیین» می باشد. هدف اصلی در این جهاد، زدودن سیاه نمایی ها و وارونه سازی هایی است که دشمن تلاش دارد با نهادینه سازی آن ها، افکار و باور جامعه ی رقیب را از درک حقایق منحرف سازد. رسیدن به هدف مذکور در این جهاد همانند هر جهاد دیگری نیازمند به کارگیری یک سری الزامات راهبردی است. در این پژوهش که از نوع کاربردی می باشد، تلاش شده است با کاربست ترکیبی از روش های تحلیل مضمون و متن پژوهی و با رویکردی استقرایی به شناسایی این الزامات راهبردی مبتنی بر آموزه های نبرد نظامی در کتاب شریف نهج البلاغه پرداخته شود. از این رو منبع مورد بررسی در این پژوهش، خطبه ها، نامه ها و حکمت های مرتبط با جهاد و جنگ در نهج البلاغه می باشد. داده های مورد نیاز از راه مطالعه ی کتابخانه ای و با استفاده از ابزار فیش برداری گردآوری شده است. یافته های پژوهش حاکی از آنند که آموزه های امام علی (ع) در این کتاب شریف، از چنان جامعیتی برخوردار بوده که افزون بر جهاد سخت، در جهاد نرم و به طور خاص جهاد تبیین نیز قابل استفاده می باشند. مطابق با این آموزه ها، الزامات راهبردی «جهاد تبیین» مستخرج از آموزه های نبرد نظامی در نهج البلاغه را می توان در سه حوزه ی روحی- شخصیتی، مدیریتی و اجرایی- عملیاتی که هر یک خود مشتمل بر مولفه هایی است، مورد تحلیل و بررسی قرار داد.

یکی از آموزه های اسلامی، حفظ حجاب اجتماعی است. با این حال در جوامع اسلامی، مواردی را می توان دید که زنان مسلمان، نسبت به حفظ حجاب، پایبندی مناسبی ندارند. در سوی مقابل بنا بر ادله فراگیر برپایی فریضه امر به معروف و نهی از منکر، الزام آنها به حفظ حجاب، بایسته خواهد بود. اما این انگاره وجود دارد که اگر نهی شوندگان، نهی ناپذیر باشند، این فریضه واجب نخواهد بود. برای اثبات این انگاره به روایتی استناد شده که فرازی از آن چنین است: «إِذَا نُهُوا لَا یَنْتَهُونَ». این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و با بهره از منابع إسنادی در پی اعتبارسنجی انگاره پیش گفته است. استناد به روایت برای اثبات عدم لزوم نهی از منکر، به دو شکل متصور خواهد بود:  فراگیر بودن تعلیل مندرج در روایت و ملازمه میان جواز نظر با عدم وجوب پوشش. اما این موارد برای اثبات مدعا ناتمام هستند. استظهار برگزیده از روایت برآمدهاز مؤلفه های ذیل است: شناخت موضوع محوری روایت، تبیین علل جواز نظر به زنان غیر مسلمان و انحصار حکم روایت به حوزه نهی از منکر فردی. دستاورد نوشتار این است که موضوع روایت، تنها منحصر به زنان غیر مسلمان بوده و حکم آن نیز با در نظر داشتن شرایطی مانند عدم تعمّد و جلوگیری از ایجاد حرج، تنها بر جواز نگاه به زنان غیر مسلمانان در جوامع غیر اسلامی رهنمون است و نمی توان از این روایت برای اثبات عدم وجوب نهی از منکر زنان بی حجاب در جامعه اسلامی بهره برد.

از جمله ابزارهای مورد استفاده بزرگان ادبیات فارسی در راستای دستگیری معنوی از دیگران، وعظ و اندرز است؛ به گونه ای که می توان گفت این مقوله بی اغراق بخش معظمی از متون نظم و نثر فارسی را شکل داده است. از کهن ترین شاعران و ادیبان تا معاصران از ایشان، پند و اندرز را در آثار خود به کار بسته و حتّی، گاه در مسائلی چند، به نقد واعظان پرداخته اند. از آنجاکه هدف اصلی قرآن، هدایت و موعظه است، ادیبان پارسی نگاری که در حوزه تفسیر قرآن دست به تألیف زده اند، موعظه را بخش مهمی از آموزه های تفسیری خود ساخته و در تفاسیری که به عنوان «تفسیر واعظانه» نامبردار گشته اند، به اندرز خوانندگان و مخاطبان خود روی آوردند. پدیده تفسیر آمیخته با وعظ، از دیرباز در ادب فارسی با ترجمه تفسیر طبری رخ نمود سپس در دوره های میانی به خلق آثاری در نظم و نثر نظیر: روض الجنان رازی و کشف الأسرار میبدی انجامید؛ اگرچه نمی توان از مثنوی ملای روم که با الهام از آیات قرآن به اندرز مخاطبان در لوای گونه ای از تفسیر و تبیین قرآن پرداخته، اغماض کرد. آنگاه عالمانی از متأخران این سیر را ادامه دادند و چونان اسلاف خود به خلق آثار تفسیری-ادبی سترگی دست یافتند؛ چنان که از مواهب علیّه کاشفی سبزواری می توان به عنوان اوج تفسیر واعظانه متأخران ادب فارسی یاد کرد.