دین پژوهی و کارآمدی

سنت برونوی کارتوزی اهل کلن، قرابت زیادی میان تجارب معنوی او، با غزالی، که هر دو تقریباً در یک زمان می زیستند، وجود دارد. کارتوزی ها فرقه ای عرفانی مسلک بودند که تأثیر بسزایی بر مسیحیت داشته اند. قرابت هایی میان تجارب معنوی ایشان و برخی فرقه های معنویت گرا در سنت اسلامی می توان ملاحظه نمود که در جستار پیش رو، ضمن معرفی چهره معنوی برجسته این فرقه، یعنی سَنت برونو، به برخی از این موارد اشاره خواهیم نمود. هم برونو و هم غزالی مواجهه ی اصلاح گرایانه ای با سنت های غلط دینی خود داشتند. همچنین سنت برونو و غزالی، تحول باطنی عمیقی در زندگی خود تجربه کردند تا آنجا که برونو تأمل در تنهایی را بر کسب مقامات کلیسایی ترجیح داد و شعار "دل کندن از دنیا" و "نیل به عشق حقیقی" را سر داد. البته برونو اثری مکتوب بر جای نگذاشت تا در آن به تحولات روحی خود اشاره کند. اما هر دوی آنها تلاش کردند تا برای رهایی از بحران روحی، برون رفتی معنوی بیابند. در پژوهش حاضر تلاش می کنیم تا پس از ترسیم زمینه و زمانه ی مؤثر بر اندیشه های غزالی و برونو، تحولات معنوی این دو را واکاوی نمائیم. به تحولات روحی و معنوی غزالی برای رسیدن به یقین، بیشتر از زوایه ی کتاب میزان العمل او توجه خواهیم نمود.

علم اخلاق عرفانی، رویکردی نوین در علم اخلاق بوده و مبتنی بر سیر و سلوک و کشف و شهود است و به مقیاس گسترده ای از کتاب و سنت بهره جسته است. این رویکرد به فضایل و رذایل با نگاه عرفانی می پردازد بخلاف علم عرفان عملی، که آنچه هدف اصلی در آن به شمار می رود، وصول الی لله است و بحث از فضایل و رذایل جنبه طریقیت پیدا می کند. مباحث اخلاقی را می توان برحسب رویکرد اخلاق عرفانی به سه مرحله، قبل، حین و بعد از وصول تقسیم کرد. اخلاق عرفانی بیانگر بخش متعالی اخلاق دینی است. هر فضیلتی که در ارتباط با حق تعالی مطرح می باشد، در اخلاق فلسفی به معنای فلسفی خشک ، جایی برای طرح ندارند. برخی از مقوله ها هم در اخلاق فلسفی وجود دارد که در اخلاق عرفانی جایگاهی ندارند. اخلاق عرفانی صرفاً به مقولاتی می پردازد که در مسیر وصول الی الله به کار می آید و نیز اخلاق عرفانی بخلاف اخلاق فلسفی به عنوان یک علم تابحال نظم و نسق درستی را پیدا نکرده است. تبیین هایی که در اخلاق عرفانی وجود دارد، ترجمه حالات درونی سالک می باشد، در حالی که در اخلاق فلسفی تبیین های فلسفی و عقلی برای همه مخاطبین دارای عقل و لو بدون دریافت های باطنی ممکن و میسر می باشد.

در همه برهانهای غیرِ وجودی درجه ای از تکثرگرایی که ویژگیِ ذاتیِ نگاهِ ماهوی است وجود دارد؛ یکی از وجوهِ بازتابِ این کثرت گرایی در برهانهای «جسم، حرکت، حدوث، شناختِ نفس نظر بر مجموع عالم و...» این است که در همه ی آن ها «سالک و مسلک و مسلوک منه و مسلوک الیه» - به جز با اندکی تفاوت در نفس - با هم تفاوت دارند؛ در این میان برهانِ صدیقین برهانی است که به تقریر ابن سینا ادعا می شود از چیزی جز خودِ وجود به خودِ وجود نمی رسد؛ ملاصدرا برهانِ صدیقینِ سینایی را به دلیلِ تاثر از مبانیِ سیر اول، یعنی استفاده از امکانِ ماهوی در زمره ی برهان های دیگر قرار می دهد و آن را برهانِ مطلوبِ خود نمی یابد؛ و بنابراین خود بنا بر مسلکِ فلسفی اش تقریری جدید از برهانِ صدیقین ارائه می دهد. بر برهان های صدیقین صدرا انتقاداتی وارد کرده اند که همانندِ برهانِ سینایی از «غیر» (= غیر وجود) برای اثباتِ حق تعالی استفاده شده است؛ تحقیق حاضر معتقد است، هر یک از برهان های سینایی و صدرایی از اقتضائاتِ مراتبِ خود پیروی می کنند؛ بنابراین با لحاظِ خصوصیاتِ مرتبه به شرطی جزوِ برهان های صدیقین است و به شرطی دیگر ارائه ی برهان بر او تعالی محال است؛ مگر این که از منطق و مسلکِ معرفتیِ دیگری بهره جسته شود.

با گذر زمان و ظهور مسائل جدید و برداشت از متن متناظر با مسائل، سبب ظهور شبهات، تأویل و تبیین های گوناگون می شود. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و سطح تحلیل، تحلیل محتوا متناسب با گفتمان و سبک قرآن، به دنبال معرفی مدل و نقشه و کاربست آن در خوانش از متن، برای بازخوانی جهانی و جاودانه بودن آموزه ها در پرتو مسائل روزآمد و اثبات کارآیی آن به صورت روشمند است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که نظریه مدل و نقشه همه آیات قرآن را در خود جای داده و سبب جلوه گری اعجازین آن در طول زمان ها و مکان ها متناظر با مؤلفه های گفتمانی هر عصر است. آیات نقشه به سبب متناظر بودن با فطرت انسانی، همگرا با اشتراکات ادیان توحیدی و مکاتب دینی و اخلاقی الهی، الی الأبد بدون هیچ ابهامی قابل فهم و کاربست در زندگی است. آیات مدل با مکانیزم الغای زمان، مکان، مخاطب و فهم دقیق پیام متناظر با فضای نزول و بازفهم آن متناسب با عصر جدید، سبب جاری و ساری بودن آموزه در عصر جدید شده و با مسائل روزآمد مرتبط می شود. کاربست نظریه مدل در آیات تاریخی به صورت روشمند در نمونه های قرآنی نشان از کارآمدی آن در آیات مشابه دارد.

یکی از حقوق بنیادین بشری که در اصول 3، 22، 28 و 43 قانون اساسی مورد تأکید قرار گرفته است، «حق انتخاب نوع شغل» می باشد. از آنجائیکه فقهای معاصر در تدوین اصول قانون اساسی نقش برجسته ای داشته اند و این قانون در مقام اجرایی سازی شریعت اسلام در نظام اجتماعی، به دنبال تعیین چارچوب های حقوق و تکالیف مردم و حاکمیت است. سؤالی که به ذهن می رسد این است که مبانی دینی تا چه میزان در بنیان گذاری حق انتخاب نوع شغل در نظام حقوق اساسی ایران، کارآمد بوده است؟ این پژوهش که با روش توصیفی-تحلیلی و با اتکا به ابزار کتابخانه ای انجام گرفت، در راستای پاسخ گویی به سؤال مزبور، ابتدا جایگاه این حق را در نظام حقوق اساسی ایران شناسایی نمود و در ادامه ضمن اینکه ادله ناظر بر حق مزبور را استخراج نمود-که عبارت بودند از روایات خاص، اصل تسلیط، اصل کرامت انسانی، اصل احترام عمل مسلمان، اصل عدم ولایت و اصل اباحه-، نحوه دلالت این ادله را مورد تحلیل قرار داد و دو قید «عدم مخالفت با احکام اسلامی» و «عدم مخالفت با حقوق دیگران» را، به عنوان شروط تحدید کننده ی حق یاد شده استفصاص نمود، در نهایت روشن گردید که مبانی دینی در بنیان گذاری حق انتخاب نوع شغل کارآمد...

پژوهش حاضر می کوشد با روش توصیفی-تحلیلی، متون ابن سینا و شهیدمطهری را در مورد رابطه ی حکمت عملی و شریعت مورد بررسی تطبیقی قرار دهد. بطورکلی آراء دو متفکر در دو حوزه مبدأ و منشأ حکمت عملی و تایید احکام حکمت عملی و شریعت توسط همدیگر و یا تعارض آن دو قابلیت بررسی و ارزیابی دارد. ابن سینا در خصوص مبدأ و منشأ حکمت عملی اظهارنظر دوگانه ای را اتخاذ کرده است. وی از یکسو در مباحث علم النفس به جایگاه عقل در حکمت عملی اشاره و آن را برگرفته از قوه نظری عقل انسان معرفی می نماید و از سوی دیگر در رساله ی عیونالحکمه برخلاف سایر آثار خویش، شریعت را مقسم و مبدأ هر سه قسم حکمت عملی و تعیین کننده حدود آن بیان می کند؛ اما تحلیل مبانی فلسفی ابن سینا بیانگر این امر است که ایشان حکمت عملی را برگرفته از قوه نظری عقل انسان می داند. شهیدمطهری نیز معتقد است که حکمت عملی برگرفته از خرد انسان است واینکه خداوند به امور ناپسند دستور نمی دهد؛ به خاطر آن است که آن ها در ذات خود زشت هستند. علاوه بر این، هردو متفکر معتقدند که احکام حکمت عملی و شریعت نمی توانند مخالف هم باشند؛ چراکه هردو هدف واحدی(رساندن انسان به سعادت و کمال وجودی) را دنبال می کنند.