جلوه هنر

  مطابق با تعریف زیگموند فروید از نحوه عملکرد غرایز انسانی، تمامی جهت گیری های اعمال و رفتارهای انسان از عملکرد متضاد دو غریزه اروس و تاناتوس سرچشمه می گیرد؛ اروس، مظهر سازندگی است و زندگی می بخشد و در تقابل با آن تاناتوس، مظهر مرگ و تخریب است. با توجه به این که او، جایگاه غرایز را بخش ناآگاه ذهن می دانست می توان این بخش را مانند عرصه ای برای نبرد دایمی اروس و تاناتوس به حساب آورد. در این پژوهش، جلوه هایی از تقابل و نبرد بین غرایز دوگانه ِ فرویدی در آثار کن کوری، نقاش فیگوراتیو اسکاتلندی مطالعه می گردد. مساله پژوهش، سیر تکامل دیدگاه هنرمند نسبت به انسان و هم چنین، ارتباط او با جهان است؛ لذا برآنیم تا دریابیم جلوه هایی از نبرد میان غرایز چگونه در آثار این هنرمند قابل تشریح است؟ هنرمند در آثارش به چه تعریفی از بُعد وجودی انسان دست می یابد؟ در این پژوهش برآنیم با استناد بر نظریات زیگموند فروید در ارتباط با عملکرد غرایز و تاثیر تضاد و تنش آن ها بر رابطه انسان و محیط پیرامونش، به نمودهایی از این رابطه دوسویه در آثار کن کوری دست یابیم که به شکل تقابل سازندگی- تخریب، تولد- مرگ، تمدن و بربریت نمایان می گردد. به منظور دست یابی به پاسخ پرسش های مطرح شده، با بهره گیری از فراروان شناسی زیگموند فروید و نظریاتش در ارتباط با ساختار ذهن انسان، انرژی روانی و هم چنین، ساز و کار غرایز به تشریح منتخبی از آثار کن کوری می پردازیم. انسان در آثار کن کوری موجودی است که مابین نبرد دایمی دو غریزه متضاد گرفتار آمده است؛ نبردی که رنج می آفریند، عامل این رنج خواه درونی باشد و یا از محیط پیرامونش بر وی تحمیل گردد، او را به چالش می کشد؛ به همین جهت آثار این هنرمند به عرصه ای برای بازنمایی ناامیدی، بی هدفی و عدم اطمینان بدل می گردد. در آثار او، انسان موجودی است مملو از ابهام، دوگانگی و تردید که می تواند در قالب اثری انتقادی به سیاست ها و جنگ افروزی های سردمداران قدرت و یا نابرابری های اجتماعی ناشی از آن نمود یابد که احساسی از ناتوانی را در جوامع نهادینه می سازد؛ در مراحل دیگر، این ناتوانی مفهوم گسترده تری می یابد و ناتوانی جسمانی و روانی انسان را شامل می گردد. با این وجود، ذکر این نکته ضروری است که در این آثار تعریف مرز مشخصی بین نابودگری و نابود شوندگی ممکن نیست، چرا که وجود انسان در این آثار عرصه ای برای نبرد غریزه مرگ و زندگی است که در تعامل و تقابل با یک دیگر معنا می یابند.  

  نسخه جامع التواریخ رشیدی، تالیف خواجه رشیدالدین فضل الله، متعلق به دوره ایلخانی است. نگاره هایی با مضامین سرگذشت انبیای الهی در بین تصاویر آن وجود دارد و نگاره های موجود در کتابخانه دانشگاه ادینبورگ اسکاتلند و مجموعه ناصر خلیلی، نمونه های مهمی از این نسخه هستند. پژوهش های متعددی در مورد نگاره های این مجموعه ها انجام شده، اما یافته های پژوهش ها از جامعیت لازم برخوردار نبوده است. زیرا در برخی از منابع معرفی و شناسنامه آثار اطلاعات اشتباهی را ارایه کرده اند که سبب حصول نتایج فاقد اعتبار شده است. هم چنین، تعداد جامعه آماری محدود بوده و درنتیجه، نتایج پژوهش ها قابل اطمینان نیستند و از این رو، ضرورت انجام پژوهش حاضر ایجاب شده است. اهداف شامل شناخت میزان پای بندی نگاره های سرگذشت پیامبران در کتاب جامع التواریخ به متن قرآن کریم و کتاب های مقدس تورات و انجیل و شناسایی عوامل تاثیرپذیری نگاره های آن از متن تورات است. پرسش این است که، نگاره های سرگذشت پیامبران در کتاب جامع التواریخ تا چه اندازه ای به متن قرآن و کتاب مقدس تورات پای بند هستند؟ پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی با رویکرد تطبیقی و با تحلیل اطلاعات کتابخانه ای، اسنادی و تصویری انجام شده و نمونه ها شامل 18 نگاره با موضوع سرگذشت پیامبران از کتابخانه دانشگاه ادینبورگ و مجموعه ناصر خلیلی است. نتایج نشان می دهد، در نگاره ها، پای بندی کامل به یک متن خاص دیده نمی شود و به نظر می رسد آثار با دخل و تصرف هایی از سوی نگارگر خلق شده اند.      

از بین آثار چوبی تاریخی اسلامی برجای مانده در ایران، درهای چوبی یکی از نمونه های تقریبا فراوان و شاخص به منظور مطالعه تاریخ هنر به شمار می روند. آن ها اغلب علاوه بر تزیینات، دارای کتیبه هایی مشتمل بر متون مذهبی و ادعیه هستند که حاوی اطلاعات مهمی از دوره تاریخ ساخت شان هستند. از طرفی مرعشیان از جمله حکومت های محلی ایران هستند که کم تر در منابع به آن ها پرداخته شده است. آن ها در قرن نهم هجری قمری در منطقه تبرستان (مازندران کنونی) حکومت می کرده اند و آثار نسبتا زیادی از آنان در غالب بناهای آرامگاهی برجای مانده است. عدم ثبت درهای ارزشمند این دوره تاریخی علی رغم کثرث آن ها، ضرورت اصلی مقاله حاضر به شمار می رود. هم چنین، هدف این مقاله شناسایی و دسته بندی درهای تاریخی چوبی متعلق به قرن نهم هجری قمری در مازندران و مطالعه تطبیقی و بررسی سیر تحول آن ها در سدهِ مذکور است. بر این مبنا پرسش اصلی پژوهش این است: ویژگی های هنری درهای دوره مرعشیان با گاه نگاری مشخص چیست؟ در این پژوهش، علاوه بر مطالعه تحلیلی و توصیفی از روش تاریخی و تطبیقی استفاده شده است. به نحوی که برای انجام این مطالعه بر اساس پیمایش های میدانی، داده های کتابخانه ای و اسنادی تعداد چهارده درِ تاریخی به صورت هدفمند شناسایی و به عنوان نمونه های پژوهش انتخاب شده است. انتخاب آثار بر اساس مولفه هایی نظیر تاریخ دار بودن، داشتن تزیینات و آرایه های جالب توجه، بوده و جامع آماری پژوهش را شکل داده است. نتایج پژوهش نشان داد که، با توجه به حمایت های جدی مرعشیان از ساخت بناهای آرامگاهی و متعاقبا درهای چوبی، یک سیر حرکتی مداوم و مستمر در ساخت و تزیین این درها دیده می شود، به ترتیبی که رد پای یک سبک معین در ساخت و تزیین آن ها عیان است.                  

    فرش دست باف، یکی از هنرهای صناعی ایران است. لزوم افزایش جایگاه اجتماعی شاغلین این عرصه هنری، بر کسی پوشیده نیست، این مهم میسر نمی شود مگر، تغییر دیدگاه افراد در دوران کودکی. در اغلب جوامع توسعه یافته آشنایی با مشاغل مختلف در کودکی فرا گرفته می شود. از این رو ضروری است، برای کودکان از سنین 7-11 سال که از نظر روان شناسان حوزه رشد، بهترین سن ایجاد خلاقیت برای آینده شغلی است، جهت بقای این هنر و صنعت و آشنایی نسل جدید در جوامع شهری، با روند تولید فرش، نقوش رایج، اصول و قواعد تولید فرش تلاش شود. این مهم میسر نخواهد شد، مگر با به کارگیری ابزاری به نام بازی سازی؛ بدین صورت، روند تولید فرش دست باف به وسیله بازی و سرگرمی برای گروه سنی 7-11 سال -که چندان ملموس نیست- قابل درک می گردد. در نهایت نیز کودک، بتواند کف پوشی حاصل دست خود، با کنار هم قرار دادن قطعاتی T شکل از جنس نمد بر روی صفحه ای سوراخ دار، که تداعی کننده، گره بر روی دار است، ایجاد نماید. این پژوهشِ توصیفی کاربردی از نوع کیفی، جهت حل مساله از مدل دوالماسه بهره گرفته است. روش جمع آوری اطلاعات، مشاهده، رفتارنگاری و پرسش نامه توامان بوده است. جامعه آماری پژوهش پیش رو 100 نفر از کودکان 7-11 ساله دو مدرسه دخترانه و پسرانه از منطقه دو تهران، که از نظر مالی در سطح متوسط بوده، از مراکز اصلی تولید فرش فاصله داشته ، توانایی و تمایل به همکاری در پژوهش از خود نشان داده اند، به صورت تصادفی طبقه بندی شده انتخاب گردید. نتایج پژوهش نشان می دهد: کودکان نسبت به روندی که با الهام از مراحل تولید فرش دست باف طراحی شده، حس خوشایندی داشته اند. هم چنین، از کف پوش ساخته دست خویش و طرح دلخواه، بیش تر استقبال می کنند تا فرش های موجود در بازار، که برای فروش ارایه شده است.      

    از آن جا که دو کشور ایران و چین طی تاریخ، ارتباطات گسترده و روابط فرهنگی و هنری چشم گیری از طریق مسیر جاده ابریشم داشته اند و تعامل هایی بین هنر بودایی و اسلامی وجود داشته، بنابراین، ذهنیت طراحان دو کشور با سابقه تمدنی چندهزار ساله در انتخاب نمادها و نحوه طراحی نشان های ملی مطرح شان حایز اهمیت است. هدفِ پژوهش این است که، با روش توصیفی تحلیلی بر اساس مطالعات تطبیقی و با رویکرد تحلیل محتوا عناصر ساختاری نشان پهلوی و جمهوری چین را به وسیله طرح واره های تاملی برای تعیین میزان استفاده از نمادها و معانی و مفاهیم فراخوانده، مطالعه کند تا مضامین و آرمان های مشترک یا متفاوت فرهنگی و میثاق های سیاسی این دو کشور را به صورت تطبیقی در این برهه زمانی استخراج کند. پرسش این که: دو کشور ایران و چین در بازه زمانی تقریبا یک سان، چگونه و به چه میزان از نمادها برای طراحی نشان های ملی ، به هدفِ جهت دهی میثاق های ملی، سیاسی و مضامین اخلاقی استفاده کرده اند؟ پژوهش نشان می دهد: اگرچه دو نشان مذکور، عناصر ساختاری مشابه ای دارند، اما چین از مضامین آیینی بیش تری بهره برده و از عناصر طبیعی و حیوانی متعددی استفاده کرده است. نشان شیر و خورشید پهلوی مجموعه ای از مضامین میهن پرستانه، مذهبی و سلطنت محور را ارائه می دهد. نشان جمهوری چین مفاهیم سلطنت محور، میهن پرستانه و عقاید آیینی و مذهبی را با اشاره به پادشاه و ملکه، طالع بینی چینی، برابری زن و مرد، مفاهیم آرمانی چون اتحاد، برکت، حقیقت و معنویت، جاودانگی، طول عمر، سعادت، در پرتو سلطنت ارائه کرده است. در نتیجه عناصر ساختاری، نمادها و مضامین اخلاقی فراخوانده توسط عناصرِ نشان جمهوری چین بیش تر است.                

  ابنیه عبادی در شهرهای تاریخی ایران از عناصر بنیادین ساختار شهری و فرهنگ اسلامی به شمار می آیند. ساختار کالبدی این بناها و الگوهای شکلی و کارکردی هر یک از اجزای این ساختار، نتیجه دخالت عوامل متعددی چون تفکرات و اعتقادات مذهبی، آموزه های دینی و مفاهیم عمیق معنوی است. مقاله حاضر با هدف آشکارسازی وجوه ارتباط میان «مبانی فرهنگ اسلامی» و «ویژگی های کالبدی و کارکردی منظر ورودی ابنیه تاریخی عبادی»، در پی پاسخ گویی به یک پرسش اصلی است: مبانی فرهنگ و تعالیم اسلامی چگونه بر نما و منظر و کارکردهای ورودی ابنیه تاریخی عبادی تاثیر گذاشته است؟ روش پژوهش، تحلیل محتوا و روش گردآوری داده ها کتابخانه ای است؛ به طوری که از طریق قیاس معارف و مفاهیم اسلام مستخرج از متون دینی با متون تاریخیِ توصیف گر ابنیه عبادی، علل معنایی و محتوایی و شیوه های شکل دهی به ساختار ورودی کاربری های مذکور مورد تحلیل قرار می گیرد. جهت تعیین شاخص های پژوهش ضمن مطالعه متون تخصصی، نظریه شهر اسلامی مورد استفاده قرار گرفته است. شاخص های سیزده گانه پژوهش پیرامون سه مولفه کلی شامل حقایق الهی، آموزه های دینی و اصول شهرسازی و معماری اسلامی معین شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که، منظر ورودی ابنیه تاریخی عبادی دارای ویژگی های کالبدی و کارکردی متعدد برگرفته از مبانی فرهنگ اسلامی بوده است که در سه زیربخش معنا (وحدانیت- قداست- تنزیه و خلوص- تکریم طبیعت)، کارکرد (هدایت گری- تامین امنیت و آرامش روانی- حفظ ارزش های اجتماعی- اهمیت وقف- تکریم انسان) و کالبد (استحکام و پایداری- نقش و خط- زیبایی و فرح بخشی) قابلِ تحلیل است.