۱.
کلیدواژه‌ها:
همسران پیامبر(ص) اهل البیت آیه تطهیر اصحاب کساء روایات نبوی
یکی از مهم ترین آیات قرآن مجید آیه تطهیر می باشد که از دیرباز از سوی علمای فریقین مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و هرکس از زاویه دید خود به آن نگریسته و پیرامون آن مطالبی را بیان کرده است. نگارنده در این مقاله به بررسی دلالت آیه تطهیر و شناسایی مصادیق واژه اهل بیت در آن پرداخته است. هرچند بسیاری از مفسران و محدثان اهل سنت در ذیل آیه شریفه روایاتی نقل کرده اند که موید انحصار مصادیق این آیه در پنج تن آل عبا می باشد. اما گروهی از آنها در مقام نظریه پردازی بعضی از همسران پیامبر (ص) را به عنوان مصداق واژه اهل بیت نام می برند، ولی با توجه به روایات متواتر که از طریق خاصه و همچنین بعضی از عامه وارد شده است، نزول آیه را مختص پنج تن می دانند و حکم به عصمت آنها نمودند.هدف این مقاله، شناخت مصادیق اهل بیت (ع)و همچنین ردّ شبهه وحدت سیاق در آیه تطهیر است.
۲.
کلیدواژه‌ها:
موسی (ع) هارون (ع) خشم و غضب عصمت انبیا (ع) بنی اسرائیل
حضرت موسی (علیه السلام) پس از بازگشت از کوه طور با مشاهده گمراهی قوم بنی اسرائیل به دلیل گوساله پرستی با برادرش هارون که جانشین وی در میان قوم بود به شدت برخورد کرد. این رفتار حضرت در آیه ۱۵۰ سوره اعراف بیان شده است. پس از این واکنش، گفتگویی میان حضرت موسی (علیه السلام) و هارون انجام می شود که در آیات ۹۲ ۹۴ سوره طه بدان پرداخته شده است. رفتار غضب آلود حضرت موسی (علیه السلام) با عصمت، شأن و جایگاه انبیای الهی ناسازگار می نماید؛ بر این اساس پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی بر مبنای مطالعات کتابخانه ای آرای مفسران را در توجیه رفتار حضرت موسی (علیه السلام) ارزیابی می کند و از میان این آرا دلایلی چون «مسئولیت هارون نسبت به هدایت بنی اسرائیل»، «نشان دادن بزرگی و قبح گناه بنی اسرائیل»، «تجلی غضب الهی در غضب انبیا (علیهم السلام)»، «تبعیض قائل نشدن بین خطای خویشاوند و بیگانه» و «تفاوت در علم و مظاهر علم» در تبیین آیات مذکور از مقبولیت بیشتری برخوردار هستند.
۳.
کلیدواژه‌ها:
یوسف (ع) زلیخا عزیز آیه 52 و 53 سوره یوسف ابن کثیر
در شماره 30 مجله مطالعات تفسیری مقاله ای با عنوان "گوینده و تناسب آیات"أَنِّی لَمْ أَخُنْهُ بِالْغَیْبِ ..... وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسی إِنَّ النَّفْسَ ..... "در تفاسیر امامیه" منتشر شده است. در این مقاله سعی شده است دو رویکرد از گوینده آیات 52 و 53 سوره یوسف ارائه گردد. در رویکرد اول حضرت یوسف(ع) گوینده است و در رویکرد دوم گوینده زلیخا است. نویسنده با ذکر دلایلی رویکرد اول را پذیرفته و رویکرد دوم را رد کرده است. با نقد دلایل رویکرد اول و پاسخ به ردیه های رویکرد دوم سعی شده است رویکرد اول را پذیرفته و البته در آن این تغییر را مطرح کنیم که مفعول جمله "لَمْ أَخُنْهُ" و فاعل جمله "لِیَعْلَمَ" کسی غیر از عزیز مصر نیست. در واقع زلیخا در آن مجلس اعلام میدارد: من این اعتراف را کردم تا شوهرم بداند که در پنهانی به او خیانت نکرده ام. این نگاه در حالی است که معتقدین به گوینده بودن زلیخا ضمایر فاعلی "لِیَعْلَمَ" و مفعولی "لَمْ أَخُنْهُ" را به یوسف(ع) برگردانده اند. این نگاه مورد تأیید مفسرانی همچون ابن کثیر و معرفت است.
۴.
کلیدواژه‌ها:
قرآن کریم صلاه فحشا منکر نهی
بر پایه آموزه های قرآن و حدیث، نماز اصلی ترین عامل تقرب به خدا و مهم ترین عمل عبادی در اسلام است و برای آن در منابع دینی، آثار و ویژگی هایی بیان شده است. طبق آیه ی: «إِنَّ الصَّلاهَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَر»(عنکبوت/۴۵)، یکی از خصایص نماز، بازدارندگی آن از فحشا و منکر است. البته نهیِ مذکور، خود نیازمند بازشناسی است؛ چه اینکه با وجود ارتکاب به فحشا و منکر در جامعه توسط افراد نمازگزار، ابهاماتی در خصوص تأثیر نماز بر روی مسلمان ها مطرح است؛ زیرا وجود فحشا و منکر به ظاهر، با این گزاره قرآنی در مورد نماز ناسازگار است. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی ضمن مروری بر مفاهیم صلاه، فحشا و منکر، به معناشناسی «نهی مذکور در آیه» و مبنای آن پرداخته شده است. به همین منظور، بر اساس آراء مفسران قرآنی مبنای این حقیقت همراه با چگونگی نهی صلاه از فحشا و منکر مورد بررسی قرار می گیرد. طبق یافته های این تحقیق مبنای نهی صلاه از فحشا و منکر، تنافر ذاتی حقیقت صلاه با فحشا و منکر است. این نهی از چیستی تکوینی برخوردار است. بدین معنا که در صورت تحقق حقیقت صلاه، به طور طبیعی نمازگزار از فحشا و منکر بازداشته خواهد شد.
۵.
کلیدواژه‌ها:
جامعه سازی تفسیر تنزیلی قرآن مکه مدینه
بسیاری از آیات قرآن رنگ و بوی اجتماعی دارند و از مباحث این کتاب الهی بر می آید که طرح ریزی جامعه ای خاص، مد نظر آن بوده است.از همین رو تألیفات گوناگونی پیرامون مسائل اجتماعی قرآن به نگارش درآمده و همواره این موضوع توجه پژوهشگران را جلب کرده است. از سوی دیگر قرآن کریم در یک بستر تاریخی و در شرایط مختلف نازل شده ولی تاکنون کمتر کوششی در جهت مطالعه مباحث اجتماعی قرآن منبطق با ترتیب نزول انجام شده؛ حال آن که چنین رویکردی می تواند نکات تفسیری جدیدی را آشکار کند. پژوهش حاضر با همین هدف به نگارش درآمده است.بدین سان، سعی بر آن شده تا آیات اجتماعی قرآن طبق روایات معتبر ترتیب نزول تنظیم شود و مراحل مختلف شکل گیری جامعه آرمانی مد نظر قرآن کشف شود. با مقارنه این آیات به دست می آید؛قرآن کریم در سور ابتدایی مکی تعصبات نژادی جامعه جاهلی را در هم می شکند و دعوت می شود که انسان ها بر پایه توحید و دین خدا متحد شوند و جامعه تشکیل دهند.پس از این مراحل و در سال های نزول قرآن در مدینه نوعی خاص از جامعه بنیان نهاده می شود که روابط در آن بر پایه تقوی،عدالت،اصلاح و اخوت شکل می گیرد.
۶.
کلیدواژه‌ها:
اخلاق اسراء شفاعت عرفان مقام محمود
مقام انسان در دایره وجود، بسیار عالی است. خداوند انسان را به گونه ای خلق کرده که می تواند تا سدره المنتهی پیشرفت نماید و با رعایت اخلاق به اوج مقام انسانیت (خلیفه اللهی) برسد. آیه 79 سوره اسراء، ضمن دعوت پیامبر و مسلمانان و بلکه انسان به شب زنده داری بارعایت اخلاق الهی، به مقام والای «محمود» اشاره می نماید. به راستی حقیقت مقام محمود چیست؟ کدام ویژگی اخلاقی سبب رسیدن به آن می شود؟ در این پژوهش به روش کتابخانه ای، به تحلیل و استنتاج نظر مفسران و اندیشمندان اسلامی اعم از شیعه وسنی، پرداخته و نتایج نشان می دهد که «مقام محمود» به مقام شفاعت، مقام وجه الله، اعطای لوای حمد، جامع خصلت های ستوده، مقام لقاء الله، بالاترین مرتبه حمد، اهلیت ظهور امام مهدی(عج) ، بالاترین مقام عرفانی سلوک(مع الحق فی الخلق) و واسطه بین خداوند و مقام حمد تعریف شده است. نظریه ای که بیش از همه در میان مفسران فریقین مشهور است ، نظریه مقام شفاعت کبری پیامبر(ص) و به تبع آن ائمه معصومین و اولیاء الله می باشد. البته مقام لقاء الله که شفاعت را هم در برمی گیرد.در این نوشتار قابل بررسی است.
۷.
کلیدواژه‌ها:
انگیزش تضعیف رفتار نامطلوب شیوه تربیت اخلاقی
این پژوهش با هدف کشف روش هایی صورت گرفته است که خداوند متعال و اهل بیت(ع) به منظور ترک متعلقات نواهی دینی توسط مخاطبان خویش، از آن ها بهره می بردند. تحلیل هریک از این شیوه ها می تواند الگویی را ارائه نموده تا بتوان از شیوه های ذکر شده در محیط های مختلف و در جهت تغییر و حذف انواع رفتارهای نامطلوب استفاده نمود. به همین منظور با روش توصیفی – تحلیلی، گزاره های موجود در منابع اسلامی که بر حذف یک رفتار دلالت داشته مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت، پنج شیوه تضعیف انگیزه استنباط گردیده است. یافته های پژوهش نشان داده است که در منابع اسلامی، روش هایی مانند «مقایسه»، «حیاء»، «تصور رفتار نامطلوب با خود»، «عاقبت نگری» و «تصور آینده حسرت آمیز» به عنوان شیوه های تضعیف انگیزه رفتار نامطلوب بکار رفته اند که هریک از طریق مؤلفه «شناخت» به عنوان حلقه واسط، اثر انگیزشی خود را ایجاد و سپس تغییر رفتار را به دنبال خواهند داشت. همچنین با توجه به استفاده از روش های مختلف کاهنده انگیزش از جانب خداوند متعال می توان نتیجه گرفت که خداوندی که آگاه ترین اشخاص به خصائص روانی انسان هاست، از این شرایط روانشناختی در جهت پذیرش راحت تر مناهی دینی بهره برده و بر مبنای آنها، روش هایی متعددی نیز اتخاذ نمود.
۸.
کلیدواژه‌ها:
بطن تأویل حقایق پنهان آیات آیات متشابه نسبت بطن و تأویل
در آثار ناظر به علوم قرآنی و تفسیر، هماره دو مسأله چالشی «بطن» و «تأویل»، با افت و خیز فراوان مطرح بوده اند. این دو مسئله گاه از حیث خطای در فهم و گاه بنابر ارتباط وثیق، در قالب یک مبحث ارائه شده اند و از این رو در قریب به اتّفاق پژوهش های مربوطه، نسبت سنجی میان این دو مقوله مغفول مانده است؛ حال آنکه فهم این مطلب، دست کم از دو حیث حائز اهمّیت است: اوّلاً، بخش قابل توجّهی از معارف دینی، مربوط به باطن آیات و تأویلات قرآنی است و ثانیاً، جاودانگی قرآن، ارتباط وثیقی با این دو مقوله دارد. پژوهش پیش رو عهده دار تبیین ایده های اهل نظر در باب «بطن» و «تأویل» و نسبت سنجی میان آن دو است. این امر به روش تحلیل مفاهیم و اصطلاح شناسی واژگان مربوطه و تبیین قدر متیقن آراء اهل نظر انجام می پذیرد با توجه به آیات و روایات، تأویل هم به کل قرآن نسبت داده شده وهم برای شناخت حقیقت و مراد اصلی آیات متشابه به کار رفته و هم راهیاب به باطن و شناخت ژرفای قرآن می باشد که در نتیجه می توان گفت نسبت و رابطه منطقی بین «تأویل» و «بطن» عموم و خصوص مطلق است یعنی تأویل عام به شمار می آید و بطن خاص.
۹.
کلیدواژه‌ها:
قرآن روایات بیان سخن اندیشه سمع و بصر
یکی از مهمترین ابزارهای روابط انسانی، گفت و گو و بیان سخن میان یکدیگر است، از طرفی دیگر یکی از اهداف قرآن و روایات اهل بیت، هدایت انسان ها و نیز تنظیم و تصحیح روابط انسان ها با یکدیگر است. از این جهت لازم است که افراد بشر، روابط میان یکدیگر را بر اساس اصول و ضوابطی خاص که از منبعی وحیانی نشأت گرفته، استوار سازند. با نگاهی بر منابع وحیانی، می توان ضوابطی را اصطیاد نمود که انسان ها با بهره گیری و از استعانت از آن می توانند خود را از آفات احتمالی بیان سخن، در امان نگه دارند؛ لذا می توان ضوابطی را در این حوزه از سه جهت اندیشه، سمع و بصر استخراج نمود تا مورد استفاده جوامع انسانی قرار گیرد. ضوابط احصاء شده در پژوهش حاضر در بُعد ضوابط اندیشه عبارتند از: تکیه بر علم به جای ظن و گمان، جلوگیری از دخالت میل و هوای نفسانی، تأنی، التزام علمی و عملی بر دستورات وحیانی ، اطمینان در عقیده و همچنین ضوابط بیان سخن در بعُد سمع و بصر عبارتند از: عدم پیروی از پیشینیان، پیروی از دستور خداوند و دوری از تقلید کورکورانه .
۱۰.
کلیدواژه‌ها:
خلق اخلاق خلق عظیم قرآن و عبودیت
«خلق عظیم»، عنوانی است که تنها در حق پیامبر اسلام (ص) در آیه4 سوره نجم آمده است. از دیر باز، در میان عالمان دینی و قرآن پژوهان، اقوال مختلفی پیرامون عنوان مذکور ذکر شده است. مواردی، همچون: دین اسلام، قرآن، آداب قرآنی، اخلاق اجتماعی، مطلق اخلاق، صبر بر حق و سعه بذل در آن، ادب عظیم، دارای مکارم اخلاقی و ... از جمله آنها به شمار می آید. در این میان، یافته های توجه به اصول و قواعد تفسیری، نشانگر این است که تفسیر مطلق اخلاقی از «خلق عظیم»، در مقایسه با موارد دیگر، همچون دین و قرآن و ادب عظیم صحیحتر به نظر می رسد لکن تفسیر نو و دقیقتر از همه، احتمال اراده اخلاق فردی آن حضرت (غیر قابل توصیف) و مقام «عبودیت» است که حقیقت وجودی ایشان را برای اخذ پیام های الهی به نمایش می گذارد. در این نوشتار، سعی شده است با شیوه تحلیلی و توصیفی از طریق اقامه ادله مختلف، ادعای فوق طرح و تثبیت گردد.
۱۱.
کلیدواژه‌ها:
نیکوکاری سلامت روان سعادت دنیوی اخروی
از نظر آموزه های دینی، نیکوکاری نخستین تاثیر را در زندگی دنیوی و اخروی شخص گذاشته و سلامت روان دنیوی و سعادت ابدی اخروی او را تضمین می کند. عبادت در هر شکلی که باشد، یکی از عوامل سلامت روان بوده است. حسن و نیکویی عمل هم به تناسب و سازگاری اجزای آن با یکدیگر، و سازگاری و تناسب مجموعه اجزا با غایت و هدفی است که از انجام آن عمل مدنظر است. بنابراین احسان و نیکوکاری رعایت این دو تناسب با مقام عمل است. حال سوال این است که این فعالیت های نیکوکارانه چه تاثیری بر سلامت روان دنیوی و سعادت ابدی اخروی افراد دارد. بررسی توصیفی تحلیلی، روان شناختی، و استناد به آیات و احادیث، حاکی از آن است که آثار دینوی چون افزایش طول عمر و روزی، دریافت پاداش الهی و... و آثار اخروی چون چشم پوش از عقاب، رسیدن به نعمت های بهشتی و پاداش ابدی و... موجب سلامت روان فرد در دنیا سعادت ابدی او در آخرت می گردد.
۱۲.
کلیدواژه‌ها:
تفسیر لغوی قرآن قوم وجوه و نظائر واژگان چندمعنایی
برخی وازگان قرآنی با معانی متفاوتی به کار می روند که معمولا در دانش وجوه و نظائر معرفی می شوند. ریشه «ق و م» از ریشه های پرکاربرد قرآنی است که حدود ششصد و شصت مرتبه مشتقات آن به کار رفته است. تعداد وجوه معنایی مشتقات ریشه «ق و م» در قرآن توسط برخی نویسندگان وجوه و نظائر به بیست و دو وجه می رسد. سیزده وجه را حیری، دامغانی و ابن جوزی به تنهایی، و بقیه وجوه را سه نویسنده، به صورت مشترک مطرح کردند. هسته معنای اصلی ریشه «ق و م»، ایستادن است که لغت شناسان به آن اشاره کردند. بررسی تفاسیر و سیاق آیات نشان داد بسیاری از این بیست و دو وجه به هسته معنایی بازمی گردند یا با آن ارتباط معنایی دارند. در این میان برای وجوه « الإتمام، الأمن و الدفن» با معنای اصلی ریشه، ارتباطی یافت نشد. پرکاربردترین مشتق این ریشه در قرآن، واژه «قوم» است که تعداد سیصد و هشتاد و چهار مرتبه تکرار دارد و معنای «جماعت» و گروه انسانی دارد.
