طی دهه گذشته دغدغه های جدی فراوانی توسط مسئولان، حرفه مندان و دانشگاهیان در مورد کیفیت طراحی شهری و منظر شهری تهران ابراز گردیده است. چنانچه تهران در صدد ارتقاء توان رقابتی خود در وضعیت جهانی شدن باشد و چنانچه ارتقاء تجربه زندگی شهری ساکنان مد نظر باشد، آنگاه ارتقاء منظر شهری دیگر نه یک انتخاب بلکه یک ضرورت خواهد بود. تاکنون مطالعات متعددی، غالباً به صورت پراکنده و ناتمام در خصوص سیمای تهران صورت گرفته است؛ مع هذا برای اولین بار در سال 1385 و در قالب برنامه مکملی برای طرح جامع جدید تهران، تهیه یک سند رسمی تحت عنوان «برنامه راهبردی طراحی شهری و مدیریت منظر شهری تهران» در دستور کار نهادهای مسئول قرار گرفت. هدف این مقاله ارائه شرح مختصری از نتایج مرحله اول برنامه مزبور و تحلیل و تفسیر داده هایی است که از طریق پیمایش برای مطالعات چشم انداز سازی آن گرد آمده است. برای پیمایش از پرسش نامه مفصلی، شامل 78 پرسش و گزاره لیکرت برای سنجش نگرش گروهی از مسئولان رسمی، حرفه مندان و دانشگاهیان (n=59) استفاده است. مواد پرسش نامه بر اساس مدل چشم اندازسازی ارگون در چهار بخش سازمان داده شده اند و به وضعیت امروز، فردا و اقدامات لازم جهت بهسازی منظر شهری تهران می پردازد. دامنه این مقاله محدود به تحلیل و تفسیر هیجده مورد از پرسش ها یا گزاره های پیمایش فوق است. نتایج مطالعه نشان می دهد که اکثریت قاطعی از پاسخ دهندگان وضعیت منظر شهری تهران را بد یا بسیار بد ارزیابی نموده اند (85 درصد)؛ با وجود این، آنان معتقدند با اعمال مدیریت شهری صحیح تهران قابلیت تبدیل به شهری زیبا را دارد. مهمترین مناظر شهری تهران مناظر رشته کوه البرز، مناظر ورودی تهران و مناظر قابل دریافت در بزرگراه های شهری عنوان شده اند. تقریباً تمام پاسخ دهندگان فقدان یک «برنامه طراحی شهری» را دلیل اصلی مناظر چشم آزار و بی نظم عنوان نموده اند (1/98 درصد) و ضرورت لحاظ نمودن سرفصلی تحت عنوان «مدیریت بصری شهر» را در چارچوب مأموریت های کنونی مدیریت شهری ابراز کرده اند. پاسخ دهندگان جنبه ظاهری و بصری شهری را از جوانب کارکردی و زیست محیطی آن جدا ندانسته اند که این را می توان به عنوان ضرورت اتخاذ یک رویکرد پایدار و کل گرایانه به زیباشناسی شهری، به جای ادامه رویکرد آرایشی و سطحی کنونی تفسیر نمود.
هدف این مقاله کوشش و آزمون ارائه سازوکار و فرآیندی برای برنامه ریزی توسعه اجتماع پایدار در سطح یک اجتماع محلی (محله امیرآباد شهر تهران)، به عنوان شیوه ای مبتنی بر گزینه و متمایز از شیوه های رایج برنامه ریزی در سطوح خُرد شهری در تهران است. مقاله با بررسی پایه های نظری دو انگاشت «پایداری» و «برنامه ریزی توسعه اجتماع»، زیربنای نظری تعریف برنامه ریزی توسعه اجتماع پایدار را ردیابی نموده و سپس با بررسی وضعیت و شرایط اجتماع و توسعه پایدار (بر اساس ویژگی های عینی و ذهنی) در محله، فرآیندی را برای برنامه ریزی توسعه اجتماع پایدار در محله امیرآباد ارائه می کند. در بررسی ابعاد عینی تکیه اصلی بر اطلاعات مدون قرار داشته، درحالی که بررسی ابعاد ذهنی مستلزم طراحی، تکمیل و پردازش پرسش نامه هایی هدفمند بوده است. همچنین نیاز به فراهم کردن پیش زمینه های لازم و توجه به قیود و تهدید هایی که بر تولید و اجرای برنامه های شهری و تشکیل یک سازوکار یکپارچه برنامه ریزی پایدار در سطح اجتماع اثر می گذارد، در فرآیند پیشنهادی مورد توجه قرار گرفته است. دستاورد مقاله، کوششی است که در تطابق دادن سازوکار و فرآیند برنامه ریزی توسعه اجتماع پایدار در چنین محله ای و نیز در تلفیق دو انگاشت «برنامه ریزی توسعه اجتماع» و «پایداری» با استفاده از تدوین چارچوب و فرآیند پیشنهادی برنامه ریزی توسعه اجتماع پایدار در محله امیرآباد انجام شده است.
امروزه دستیابی به توسعه پایدار و تراکم ساختمانی مناسب و پایدار در سطح شهرها به منظور ارتقای کیفیت زندگی و بهبود محیط زیست شهری از ضرورت های توسعه شهری محسوب می شود. توسعه روزافزون جمعیت شهرنشین، محدودیت منابع و لزوم بهره وری عقلایی از امکانات موجود، اهمیت توجه به مقوله تراکم در شهرها را دو چندان می نماید. زیرا تعیین تراکم جمعیتی و ساختمانی از مهمترین ابزارهای شهرسازی در راستای تعادل بخشی و ایجاد نظم در سیستم های پیچیده شهری است. شناسایی مؤلفه ها و عوامل مؤثر بر تراکم ساختمانی از ابعاد مختلف و کندوکاو در ارتباط متقابل این مؤلفه ها با معیارهای توسعه پایدار شهری به منظور تدوین مدل تحلیلی تراکم ساختمانی پایدار و آزمون آن در محدوده مورد مطالعه از اهداف اصلی تحقیق حاضر بوده است. روش تحقیق در این مطالعه تحلیلی- ارزیابی بوده و جهت تحلیل داده ها نیز از تکنیک های سوات و تحلیل عاملی استفاده شده است. ارزیابی ها و نتایج تحلیل حاکی از آن است که با توجه به متوسط کل تراکم ساختمانی پایدار پیش بینی شده، قابلیت افزایش تراکم ساختمانی در محدوده وجود دارد، ولی نکته مهم و قابل توجه توزیع مناسب تراکم ساختمانی در سطح محدوده با در نظر گرفتن مشخصات بخش های مختلف منطقه است. همچنین نتایج تحلیل ها از همبستگی و تأثیرپذیری بالای تراکم ساختمانی پایدار با مؤلفه های اقتصادی و کالبدی حکایت می کنند.
«باهمستان» در محلات شهری عاملی مهم در ایجاد حس اعتماد، منزلت، تعلق و مشارکت ساکنان به شمار می رود که امروزه در حوزه ادبیات شهر شناسی به آن توجهی ویژه می گردد. این مفهوم و خصیصه های آن تاکنون به روشنی در حوزه ادبیات شهر شناسی کشور مورد بررسی قرار نگرفته است. تحلیل و بررسی مفهوم مورد نظر به واسطه موضوعیت، نیاز به روش شناسی به خصوصی دارد. هدف این نوشتار، گذر از تعاریف کلی مفهوم باهمستان و درک خصیصه های اصلی و ارائه روشی ساختارمند جهت تحلیل آن در نظام محلات شهری است. جهت این امر، محله نازی آباد تهران مورد مطالعه قرارگرفت. مبانی نظری نوشتار برگرفته از نظریات شولتس، رلف و کراس شکل یافت و برای پژوهش، بهره گیری از دو رویکرد اول شخص و اگزیستانسیال برگرفته از روش پدیدارشناسی انتخاب گردید. ارزیابی نتایج، حکایت از مکان بودن، مولد معنا بودن، وجود ارزش و سرمایه های اجتماعی متنوع در میان خرده فرهنگ های سنی و جنسی مختلف و برانگیختن حس تعلق به مکان و اجتماع ساکنان نسبت به محله نازی آباد دارد. در مجموع محله نازی آباد را می توان یک باهمستان معرفی نمود که تمامی خصیصه های باهمستان با اعتبار بالایی در آن صدق می کنند. تحلیل خصیصه های باهمستان مبتنی بر روش پیشنهادی در سایر محلات شهری و بررسی تطبیقی آن ها از آن روی حائز اهمیت است که می تواند برای مدیران و برنامه ریزان شهری سنجه ای در میزان دستیابی به محلاتی شهروند مدارتر باشد.
اسکان غیررسمی پدیده ای فراگیر و به مثابه یکی از چهره های بارز فقر شهری است که درون یا مجاور شهرها به شکلی خودرو، فاقد مجوز ساخت شکل می گیرد. در این پژوهش با رویکردی تحلیلی- توصیفی و با استفاده از مطالعات اسنادی و میدانی سعی شده با بررسی گونه شناسی تطبیقی سکونتگاه های غیررسمی دو شهر سنندج و کرمانشاه، الگوی رایج اسکان غیررسمی و انواع سکونتگاه های غیررسمی بازشناسی شود. بر اساس یافته های پژوهش، سکونتگاه های غیررسمی در این دو شهر را می توان بر اساس معیارهای اصلی از جمله نحوه شکل گیری، روند تشکیل، قدمت شکل گیری، موقعیت و مقیاس دسته بندی نمود. شرایطی همچون بستر طبیعی شهر، روند توسعه تاریخی شهر و جنگ، گونه های مختلفی از سکونتگاه های غیررسمی را شکل داده است. شهر کرمانشاه با سابقه تاریخی کهن واقع در پهنه دشتی در یک حوزه حاصلخیز با پسکرانه روستایی غنی، دارای دامنه و تنوع بیشتر اسکان غیررسمی بوده و شهر سنندج واقع در یک محیط محدود میان کوهی و پسکرانه محدود و یکدست تر، تنوع و گوناگونی کمتری داشته است. در حالی که در کرمانشاه روستای ادغام شده در شهر پدیده رایجی است، در هر دو شهر بیشترین الگو تقسیم و بازتقسیم زمین های کشاورزی و در موارد محدودی مربوط به دوره انقلاب شامل تصرف های عدوانی نیز بوده است.
پنجره ها از نظر انتقال حرارت جزء عناصر ضعیف ساختمان محسوب می شوند، اما تابش خورشید به داخل ساختمان از طریق آن ها صورت می گیرد. اگر سطح پنجره به درستی انتخاب شود می توان ضعف حرارتی آن را با دریافت انرژی خورشیدی در اوقات سرد سال جبران نمود. تا کنون مطالعات بسیاری در مورد پنجره ها صورت گرفته است که زمینه های گوناگونی را شامل می شود از قبیل مشخصات اجرایی پنجره، دریافت نور روز از آن و سطح بهینه پنجره برای دریافت خورشیدی. در این مقاله سطح بهینه پنجره برای ساختمان های مسکونی دو شهر اردبیل و تهران با هدف تأمین بخشی از نیاز گرمایشی ساختمان مطالعه و پیشنهاد شده است. این بررسی نشان می دهد که می توان سطح مناسبی برای پنجره های جنوبی ساختمان های مسکونی این دو شهر تعیین کرد به نحوی که در اوقات سرد سال بخشی از نیاز گرمایشی فضاها از تابش خورشید تأمین شود و در اوقات معتدل دمای داخل در حد آسایش باقی بماند.
به حکم آنکه حفاظت و باززنده سازی بناهای تاریخی مستلزم ایجاد دگرگونی در بخش های مختلف درون و برون بنا است، تغییر در فضای داخلی آن را در پی خواهد داشت. از این رو فهم نقش معماری داخلی در تغییر کاربری بناهای تاریخی و نسبت آن با معماری از نظر میزان مداخله در بنا مسئله ای است درخورِ تأمل. جایگاه معماری داخلی در باززنده سازی بناهای تاریخی کجاست؟ و چگونه می تواند در جهت حفظ ارزش های بنا شکل گیرد؟ به منظور بررسی این امر سه بنای مسکونی که به موزه تبدیل شده اند انتخاب و راهکارهای طراحی معماری داخلی در تغییر شکل بنای تاریخی به موزه به بحث و نقد گذاشته شد. مورد اول موزه موسیقی در خانه ای مسکونی از آثار معماری دوره پهلوی دوم شکل گرفته است. مورد دوم، خانه پدری دکتر محسن مقدم نخستین موزه دانشگاهی ایران به شمار می آید و مأمن آثار کم نظیری از تاریخ هنر ایران است. سومین نمونه موزه صبا، نخستین تجربه اداره کل موزه های ایران در ایجاد یک موزه بیوگرافیک در خانه شخصی استاد ابوالحسن صبا است که از آثار معماری دوره پهلوی اول برپا شده است. بررسی و مقایسه این سه نمونه نشان می دهد معماری داخلی در مواجهه با بناهای تاریخی ضمنِ رعایت اصول مسلم و معتبر این فن چون اصل بازگشت پذیری در پی ایجاد بستری مناسب در بنای تاریخی خواهد بود که همزمان دو امر ارزشی را، یعنی ارزش های نهفته در بنای تاریخی و مجموعه ای که با تبدیل شدن بنا به موزه در آن جای می گیرد، نه تنها بدون مخدوش کردن دیگری، بلکه با تلاش بسیار در جلوه دادن هر یک در پناه دیگری مهیا کند.
شهر اصفهان صفوی را از منظرهای گوناگونی می توان قرائت کرد. یکی از این منظرها نظام مدیریت آب است. حیات پایتخت صفوی هم به حیات زمین های زراعی پیرامون آن وابسته بود و هم به گردش آب در شهر. درخشش اصفهان صفوی بی تردید مرهون نظام استوار مدیریت آب است، که تاکنون کمتر به آن توجه شده است. در این مقاله، با رویکردی انسان شناسانه و با روش تفسیری تاریخی، به مهم ترین جنبه های مادّی و غیرمادّی نظام مدیریت کلان آب در اصفهان صفوی می پردازیم. در نظام مدیریت آب در اصفهان صفوی، مادی ها را بنا بر قواعدی در شهر می گرداندند؛ هم بهره مصرفی از آنها می گرفتند و هم بهره در فضاسازی شهری؛ سپس آب را به کفایت به مزارع می رساندند. حصول چنین نتیجه ای، گذشته از مهندسی دقیق آب (که موضوع این مقاله نیست)، از طریق تعیین حقابه ها و نظارت دقیق بر اجرای آنها با توجه به نیازها و اوضاع آب وهوایی و قوانین فقهی ممکن می شد. چنین مدیریتی مستلزم تدبیر در اقتصاد آب بود که آن را با ابتنا بر فروش و وقف آب و قوانین فقهی مربوط به آن اداره می کردند. تشکیلات مدیریت آب نیز بسیار مهم بود و میرابی از مهم ترین مشاغل دستگاه صفوی شمرده می شد. در اواخر دوره صفویه، همه مراتب نظام مدیریت آب دچار خلل و فساد شد و رفته رفته فروریخت.
بیشتر کسانی که با معماری گذشته ایران آشنا هستند، به زودی از میان ما خواهند رفت و رفتن ایشان برابر است با از دست دادن گنجینه ای از شناخت در این باره. هرچند اهمیت منابع شفاهی در مطالعات تاریخ معماری، به ویژه تاریخ معماری ایران روشن است، تاکنون هیچ پژوهشی درباره رابطه حوزه مخصوص این گونه پژوهش، یعنی تاریخ شفاهی، با تاریخ معماری و تاریخ معماری ایران نشده است. در این مقاله به این رابطه و حوزه حاصل از پیوند آنها یعنی «تاریخ شفاهی معماری ایران» می پردازیم. شناخت شاخه «تاریخ شفاهی معماری ایران» بیش و پیش از هر چیز مستلزم داشتن تصوری روشن از آن است؛ به همین سبب در این مقاله، از چیستی تاریخ شفاهی معماری ایران می پرسیم. برای این کار، نخست شناختی اجمالی از تاریخ به دست می آوریم و ساختار پژوهش آن را می جوییم. ساختار پژوهش تاریخی را مبنایی برای بیان چیستی تاریخ شفاهی و چیستی تاریخ معماری ایران می کنیم. تبیین چیستی تاریخ شفاهی و تاریخ معماری ایران بر پایه ساختاری مشترک، راه را برای پیوند این دو شاخه و تعریف تاریخ شفاهی معماری ایران می گشاید. پژوهش حاضر درآمدی است بر تاریخ شفاهی معماری ایران و تدوین و تبیین مبانی نظری این شاخه جدید تا سرآغازی شود برای پژوهش های آتی و دستیابی به دانش آشنایان به معماری ایران، و نگهداری این میراث ارزشمند برای آیندگان.
