نگارینه هنر اسلامی

قرآن نِگِل یکی از نسخه های قدیمی قرآن کریم است که در روستای نِگِل شهرستان سنندج استان کردستان نگهداری می شود. این نوشته در پی آن است که علاوه بر بررسی و تحلیل، ویژگی های این نسخه خطی، اهمیت و جایگاه آن در نزد مردم و چگونگی انتقال به روستای نگل و سوابق تاریخی، نوع خط و زمان نگارش، هنر تذهیب و تشعیر آنرا نیز مشخص نماید. پرسش اساسی تحقیق این است؛ آیا این قرآن در محدوده جغرافیای فرهنگی ایران، با شیوه نگارش خط کوفی ایرانی و بازه زمانی نگارش آن را می توان مشخص نمود؟ فرض بر این است که این قرآن در منطقه خراسان و به خط کوفی ایرانی و در اواخر سده پنجم و اوایل سده ششم هجری نوشته است. این نسخه در قطع رحلی بزرگ و با خط کوفی ایرانی تحریر شده است. هر چند که تعدادی از صفحات نخست آن از بین رفته، ولی 730 صفحه شامل 365 برگ و یک جلد چرمی قهوه ای تیره از آن باقی مانده است. کاغذ آن از نوع سمرقندی است. نتیجه این تحقیق نشان می دهد که قرآن نِگِل در موضوع کتابت و بویژه خط کوفی ایرانی و حفظ آن با این مشخصات و هنر کتاب آرایی از جایگاه خاصی برخوردار بوده است. این نسخه از ابعاد مختلف دارای اهمیت است؛ نخست ابعاد و اندازه آن است، دوم از نظر شیوه نگارش است که با خط پیرآموز یا کوفی ایرانی و با مهارت بالایی کتابت شده است، سوم از نظر تذهیب و به طورکلی کتاب آرایی در نوع خود کاری منحصربفرد محسوب می شود.  

کتاب جامع التواریخ اثر خواجه رشید الدین فضل الله همدانی است که نسخه های نفیسی از آن در اوایل قرن هشتم هجری و در منطقه ربع رشیدی به نگارش درآمده است. بخشی از این کتاب به داستان های انبیاء اختصاص داشته و نگاره هایی از آن نیز براساس مبانی نقاشی مکتب تبریز اول به صفحات آن اضافه شده است. روایت این کتاب شباهت ها و تفاوت هایی با روایت تاریخ انبیاء در قرآن کریم داشته که شناسایی و تدوین آن ها مهم ترین هدف این پژوهش بوده است. بنابراین قلمرو تحقیق حاضر بخش هایی از قرآن کریم و جامع التواریخ است که به داستان های انبیاء اشاره داشته و پژوهش حاضر به شیوه توصیفی، تطبیقی و تحلیلی به آن ها پرداخته است. از نتایج این مطالعه، کشف تفاوت های زیربنایی بین جزئیات روایت جامع التواریخ با جزئیات روایت قرآن کریم درباره داستان های انبیاء است. روایت نگاره های این کتاب تاریخی نیز گاه بیانی همسو با متن کتاب جامع ا لتواریخ داشته و گاه مسیری متفاوت از آن را پیموده است. میزان ارتباط بصری این نگاره ها با روایت قرآن کریم نیز وضعیت متغیری داشته و از چهارچوب مدون و مشخصی پیروی نمی کند.    

کتاب هزارویک شب بین سال های 1268 تا 1271ق، زیر نظر ابوالحسن غفاری (صنیع الملک) در «مجمع الصنایع» ناصری، مصور شده است.متن مورد مطالعه ی این نوشتار یکی از چالش برانگیزترین نگاره های این مجموعه ی شش جلدی ست. مجلسی که با عنوان  «خلیفه با جعفر صحبت می دارد.»، از سایر مجالس کتاب قابل تشخیص است: (مجلس میانی در تصویر«1»). این نوشتار تلاش دارد، با بهره گیری از عناصر «درون متنی» از قبیل نشانه های تصویری و کلامی موجود در متن و همین طور سود جستن از عناصر «برون متنی» ازجمله: مؤلف، جامعه و مستندات تاریخی، با به خدمت گرفتن عناصر پیرامتنی(نگاره های قبل و بعد از این مجلس) به خوانش و تفسیر متن بپردازد. نگارندگان در فرایند خوانش این اثر از نظریه ی «گفت وگومندی»[1] و«چندصدایی»[2] «میخاییل باختین»[3] سود برده اند و با استفاده از مطالب مطرح شده توسط باختین و دیگر منتقدان پساباختینی، در نهایت این سؤال را مطرح می کنند که: در این نگاره، به راستی، چه کسانی با یکدیگر گفت وگو می کنند؟ سپس ضمن مطرح کردن چندین پاسخ و گزینه، انتخاب را به رأی خوانندگان واگذار می کنند. چرا که یکی از ویژگی های چند صدایی بودن یک اثر این است که: هیچ صدایی بر صداهای دیگر برتری ندارد . [1]Dialogisme [2] Polyphonique [3]Mikhail Bakhtin(1895-1975)

زورخانه مکانی است که ارتباط تنگاتنگی با پهلوانی دارد و از ایام کهن محلی برای پرورش مردانی بوده است که در هنگام حمله متجاوزین به کشور در برابر دشمنان ایستادگی نمایند. حضور در زورخانه و شرکت در مراسم آن آداب خاصی دارد و اجرای حرکات ورزشی توسط پهلوانان مستلزم پوشیدن لباس ویژه ای است. این لباس که به تنبان یا تنکه معروف است ویژگی های خاصی دارد و ورزشکاران جهت دریافت آن، باید سلسله مراتبی را طی کنند. پوشاک ورزش زورخانه ای در ایران با وجود سابقه ای کهن و باستانی به روشنی مورد مطالعه جامع قرار نگرفته است. این پوشاک معمولاً از پارچه و چرم تهیه می شود و با نقوش سنتی که ریشه در هنر کهن ایران دارند، تزئین می شود. غالب ترین نقوش تزئینی در آن بته جقه است که در صور گوناگونی ظاهر می گردد و آن را نمادی از سرو دانسته اند. بته می تواند با حفظ هویت گیاه گونگی خود در فرم های دیگری ظاهر گردد که دستاورد هنر و خلاقیت هنرمندان اعصار مختلف است. این نقوش ره آورد آیین ها، اسطوره ها و باورهای مردمان گذشته است که به صورت نمادین بر روی پوشاک ورزش زورخانه جلوه گر می شود. اهداف مقاله: 1. بررسی پوشاک زورخانه ای و تزئینات آن ها 2. بررسی نقوش و نمادها در پوشاک زورخانه ای سوالات: 1. پوشاک ورزش زورخانه شامل چه اجزایی می شود؟ 2. نقوش تزئینی در پوشاک ورزش زورخانه چگونه است و چه مفاهیمی دارند؟ شیوه گردآوری مطالب و داده های مورد استفاده کتابخانه ای، اسنادی و میدانی بوده که با روش توصیفی و تحلیلی به انجام رسیده است.  

طلا کاری از جمله تزیینات ارزشمند و نفیس دوره قاجار است که در کاخ ها و عمارات دولتی و نیز در برخی از منازل اشراف و صاحب منصبان آن دوره، در کنار تزیینات دیگر، چشم نوازی می کند؛ وجود این گونه از تزیینات در هر یک از عمارات دوره قاجار، نشانگر شکوه، ارزشمندی و نیز جایگاه والای اجتماعی هر یک از بناها بوده و نمایی درخور شکوه و عظمت آنها را به تصویر می کشد.از آنجا که این آرایه نفیس و ارزنده با روش ها و تکنیک های مختلف و متنوعی در این دوره، از جمله استفاده از ورق طلا، استفاده از طلا به صورت پودر آمیخته با بست، تزیینات زرافشان و...به کار رفته است؛ از این رو، هدف از انجام این مقاله این است که گونه شناسی تزیینات مطلا در دوره قاجار شناسایی و مورد ارزیابی قرار گیرد. از این رو با شناسایی و مقایسه تزیینات طلاکاری، در عمارات مختلف دوره قاجار در اصفهان (خانه های قدسیه، شهشهانی و حقیقی) و انجام بررسی های فن شناسانه بر روی این گونه از تزیینات ارزنده، مطالعات گسترده ای با هدف دست یابی به شناخت چگونگی روش اجرای تزیینات طلا چسبان و نحوه لایه نگاری آنها در دوره قاجار، انجام گردید و پس از نمونه برداری، در راستای دست یابی به اطلاعات جامع، از آزمایشات متنوع شیمی کلاسیک و دستگاهی (SEM-EDX,XRD,FTIR…) جهت تعیین نوع مواد سازنده و روش اجرای لایه چینی بهره گرفته شد. تا به این پرسش ها که:روش اجرای تزیینات طلا کاری در دوره قاجار چگونه است؟ آیا در ادامه دوره های پیش از خود است یا متفاوت می باشد؟ و این که آیا  تزیینات طلاکاری در خانه های دوره قاجار یکسان بوده و به یک شیوه کار شده اند یا در هر خانه با یکدیگر تفاوت دارند؟ و به طور کلی چند روش در اجرای تزیینات طلا کاری خانه های دوره قاجار به چشم می خورد؟ و آیا می توان یک روش کلی برای اجرای تزیینات طلا کاری در خانه های دوره قاجار در اصفهان معرفی نمود؟  ،پاسخ داده شود. در نهایت با تحلیل نتایج داده ها و بررسی نتایج به دست آمده از انجام آزمایشات متعدد دستگاهی و شیمی تر، مشاهده گردید که در تزیینات طلاکاری خانه های قاجار، مواد و روش های متفاوت و متعددی به کار رفته است و حتی در یک عمارت تزیینات طلاکاری به دو شیوه اجرا گردیده اند. این تفاوت حتی در به کار بردن ترکیبات متفاوت در نوع ورق طلایی رنگ به کار رفته در شیوه های گوناگون طلاکاری و لایه چینی یک دیوار نیز دیده می شود. از این روست که لزوم انجام مطالعات ساختار شناسی و فن شناسی، پیش از هرگونه اقدامات حفاظتی، به ویژه در خصوص تزیینات طلاکاری در دوره قاجار، بیش از پیش به چشم خورد. با این امید که بتوان گامی هر چند بلندتر در جهت شناسایی، حفظ و تداوم این تکنیک ارزشمند و نفیس برداشت.      

امروزه معماران در طراحی بناها بیش از هر چیز به جنبه های مادی و کمی فضاها توجه دارند و فارغ از کاربردهای معنوی و کمیت های موجود در معماری اصیل ایرانی هستند، فضای تهی یکی از این جنبه ناشناخته در معماری و برگرفته از عرفان اسلامی و ایرانی است. در عرفان معنای تهی بودگی دست یابی به معرفتی خاص، که انسان توسط آن می تواند به شناخت خویشتن و خداوند در درون خود رسیده که نتیجه آن «فنافی الله» و یگانگی با خداوند است. برای ایجاد فضاهای تهی در بناهای مذهبی به ویژه مساجد از راهکارهای گوناگون از جمله سرشاری نقوش، نور و سایه، تاریکی و ساختار ورودی بنا استفاده شده که انسان با قرارگیری در آن از خویشتن خالی و آمادگی حضور با مقام قدسی  خداوندی را می یابد. در این پژوهش از طریق مطالعات میدانی و کتابخانه ای با رویکردی عرفانی برگرفته از نظریات سنت گرایان و روش کیفی به چیستی فضای تهی و یافتن آن در مسجد شیخ لطف الله و کاربردش پرداخته شده است. نتایج نشان می دهد، نقوش و فضاها همگی حول محور مرکزی گنبد شکل گرفته و ارکان آن در حال چرخشی دایره وار نمادی از  بی نهایت، بی کرانگی و خلأ است و این فضاها به گونه ای طراحی شده اند که آدمی را ابتدا در حال قبض و سپس بسط قرار می دهد.

 ایجاد و گسترش شهرها همواره از عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و البته طبیعی تأثیر پذیرفته و فضاهای کالبدی شهر نیز تحت تأثیر این عوامل تکوین و رشد یافته اند. پژوهش حاضر بر آن است ضمن بررسی و تبیین روند کلی تحولات فضایی-کالبدی شهر بیرجند، این تحولات را در دو دوره زمانی مورد بررسی و تدقیق قرار دهد. دوره پیش از ورود تفکرات مدرنیته یعنی زمانی که حاکمیت معماری درون گرای بومی ایرانی، در کالبد شهرها چشم اندازی مطابق با آموزه های دینی و اسلامی را به نمایش می گذارد. دوره دوم، دوره پس از ورود مدرنیسم به زندگی شهری است؛ زمانی که  شهر تحت تأثیر تحولات سریع جمعیتی و شهرنشینی، چهره جدیدی به خود می گیرد و معماری برون گرای امروزی در کلیه ابعاد زندگی شهری و البته فضاهای کالبدی و فیزیکی آن ظهور و بروز پیدا می کند.