لایه چینی

دو اصل اولیه برای شناخت هر اثر تاریخی، شناخت سازنده اثر و تاریخ ساخت اثر است. هرچه اثر شاخص و منحصر به فرد باشد، ضرورت وجود اطلاعات اولیه بیشتر است. کلیسای وانک اصفهان یکی از مهم ترین بناهای دوره صفوی در ایران از نظر آرایه های معماری است. این بنا جزو اولین بناهایی است که با حجم بسیار گسترده دارای دیوارنگاره تصویری است که با تکنیک رنگ و روغن و هم نشینی هنر غرب و هنر ایرانِ دوره اسلامی در کنار هم اجرا شده و همچنین در تزئینات آن، حجم بالایی از تکنیک لایه چینی و طلاکاری استفاده شده است. از نکات مبهم در حوزه شناخت آرایه های معماری سقف گنبد این بنا، تاریخ اجرای آن و همچنین هنرمندان سازنده آن است. در هنگام مرمت آرایه های طلاکاری سقف گنبد کلیسای وانک، با کشف کتیبه ای به زبان ارمنی، این ابهامات رفع شده و برای اولین بار، تاریخ اجرای آرایه های سقف گنبد و همچنین سازندگان آن در این مقاله معرفی می شود.

​اوج استفاده از لایه چینی، که به عنوان یک فن وابسته به طلاکاری شناخته میشود، در ایران مربوط به دوره ی صفوی است. عموماً هدف از اجرای لایه چینی، ایجاد یک سطح برجسته برای اجرای آرایه ی طلاکاری ست. کلیسای بیت لحم یا بیدخم و کلیسای جامع وانک یا سن سور، دو کلیسای مربوط به دوره ی صفوی مورد بررسی در این پژوهش، از مشهورترین کلیساهای ارمنیان جلفای نو در اصفهان هستند که دارای لایه چینی و آرایه ی طلاکاری هستند. ناشناخته بودن مواد تشکیل دهنده ی ساختار این آرایه ها و وجود ابهام در روش اجرا و فن اجرایی لایه چینی ها و آرایه های طلاکاری کلیساهای ارامنه مساله ی اصلی این پژوهش است. پژوهش حاضر، با بهره جستن از روش های پیرولیز-کروماتوگرافی گازی- طیف سنجی جرمی ( Py-GC-MS ) و کروماتوگرافی گازی- طیف سنجی جرمی ( GC/MS ) به شناسایی و بررسی ساختار بست و چسب مورد استفاده در آرایه های لایه چینی و طلاکاری این دو کلیسا پرداخته است. همچنین در این مقاله با استفاده از پراش سنجی پرتو ایکس ( XRD ) و طیف سنجی انرژی پرتو ایکس پراکنده شده ( EDX ) در کنار میکروسکوپ الکترونی روبشی ( SEM ) به بررسی ساختار بلوری ترکیبات معدنی و همچنین شناسایی مواد معدنی موجود در ساختار این آرایه ها پرداخته شده است. سپس با مقایسه ی نتایج حاصل از این پژوهش، با نتایج مربوط به بررسی های انجام یافته بر روی لایه چینی های بناهای عالی قاپو، هشت بهشت و چهلستون اصفهان، در صدد رسیدن به یک نتیجه گیری کلی در مورد آرایه های لایه چینی و طلاکاری مربوط به دوره ی صفوی اصفهان بوده است. نتایج حاصل از آنالیز، سریشم بودن بست در ترکیبات معدنی لایه چینی های کلیساهای وانک و بیت لحم را اثبات نمود، همچنین بخش معدنی آرایه های لایه چینی از ترکیب گچ و یک نوع رس حاوی کوارتز و غنی از اکسید آهن (گل ارمنی) تشکیل شده است. با توجه به نتایج، روغن بزرک به عنوان چسب مورد استفاده برای چسباندن ورقه ی طلا شناسایی شد.

آرایه لایه چینی و طلاکاری یکی از پیچیده ترین و خاص ترین شیوه های تزئین سطح، در معماری اسلامی ایران است که شکوفایی آن را باید در دوره صفوی جست و جو کرد؛ این آرایه معماری که ترکیبی از مواد آلی و همچنین مواد معدنی فلزی و غیرفلزی در کنار یکدیگر است، طی فرایند خاصی عمل آوری و اجرا می شده است. جهت حفاظت صحیح اثر و همچنین بازیابی اطلاعات فنی نهفته در آن و همچنین دستیابی به اطلاعات فنی این گونه آرایه معماری در ایران دوره صفویه، بازشناخت هنری و فنی آن در کاخ چهل ستون قزوین به عنوان یکی از مهم ترین بناهای پایتخت بخشی از دوره صفویه، اهمیت و ضرورت پیدا می کند. از اولین پایتخت دوره صفویه(در تبریز) آرایه لایه چینی و طلاکاری باقی نمانده است و قزوین قبل از اصفهان مورد توجه بوده و اقدامات شایسته ای در خلق آرایه های معماری انجام پذیرفته است. پژوهش حاضر، به مطالعه ساختار آرایه های لایه چینی و طلاکاری در دو دوره صفویه(دوره شاه تهماسب و دوره شاه عباس) در کاخ چهل ستون قزوین پرداخته است. این پژوهش، با رویکرد آزمایشگاهی با هدف واکاوی و شناخت ساختار بخش های مختلف این آرایه ها از جمله ساختار آلی و معدنی لایه چینی و همچنین لایه طلایی استفاده شده بر روی لایه چینی، موسوم به طلاکاری، انجام پذیرفته است. در این راستا، از بخش لایه چینی و طلاکاری لایه مربوط به دوره شاه تهماسب و همچنین لایه مربوط به دوره شاه عباس صفوی نمونه برداری انجام پذیرفت که با استفاده از آنالیزهای(SEM-EDS, FT-IR, GC-MS) به ارزیابی و مقایسه این نمونه ها پرداخته شد. نتیجه آنالیز EDS از سطح لایه فلزی نشان دهنده طلا با خلوص بالا است، همچنین بخش معدنی لایه چینی، از ترکیب گچ و نوعی خاک با درصد آهن بالا(گل هرمز یا گل ارمنی) تشکیل شده است. بررسی تصاویر SEM بر روی نمونه های مورد بررسی، نشان دهنده وجود بقایایی از مواد آلی مورد استفاده در آرایه های لایه چینی و طلاچسبانی است. بررسی نمونه ها با GC-MS نشان دهنده استفاده از روغن های گیاهی است که باتوجه به مقدار قابل توجه ترکیبات هیجده کربنی و اکسیدهای آن، می توان آن را منسوب به روغن بزرک دانست که به عنوان چسباننده ورق طلا در آرایه های لایه چینی و طلاکاری مورد استفاده بوده است.

بیان مسئله: لایه چینی گونه ای از هنر دیوارنگاری است که در برخی از آثار معماری دوره صفوی نمونه هایی از آن دیده شده است. این نمونه ها در کاخ های اصفهان از قبیل عالی قاپو، چهل ستون و هشت بهشت هم اکنون هم وجود دارند. مقاله حاضر، ضمن بازشناخت این هنر، روش های اجرایی و کاربردها، در پی کارآزمایی آن در عرصه های تزیینی و کاربردی جدید است. بدین منظور به سؤال چرایی کاربرد این هنر در عرصه های جدیدتر و چگونگی انجام برخی از نمونه های آن پاسخ داده می شود.  هدف: بازآفرینی هنرهای کهن ایرانی به ویژه لایه چینی در عرصه های نو به منظور گسترش دامنه تولیدات هنرهای دستی ایران، از اهداف این پژوهش است. روش پژوهش: پژوهش حاضر که به صورت کیفی ارائه شده به شیوه توصیف تحلیل با تکیه بر مطالعات میدانی چون عکس برداری، مصاحبه حضوری و منابع کتابخانه ای یافته های خود را بیان کرده است. یافته ها: لایه چینی که در گذشته در کنار تزیینات دیگر از جمله کشته بری، آیینه کاری، نقاشی و گچ بری در دیوارنگاری کاربرد داشته در حال حاضر در عرصه ای جدید چون دکوراسیون داخلی و تابلوهای تزیینی به کار گرفته شده است. این روش اجرایی به منظور بازآفرینی و استمرار فرهنگ بصری ایرانی با در نظرگیری شأن نقوش و کاربرد آن ها در جایگاه خود در عرصه های تازه تر ادامه یافته است. کاربرد جدیدتر آن که به وسیله نگارندگان نمونه سازی شده؛ ساخت بسته ها و جعبه های تزیینی نفیس و مانند آن است.

طلا کاری از جمله تزیینات ارزشمند و نفیس دوره قاجار است که در کاخ ها و عمارات دولتی و نیز در برخی از منازل اشراف و صاحب منصبان آن دوره، در کنار تزیینات دیگر، چشم نوازی می کند؛ وجود این گونه از تزیینات در هر یک از عمارات دوره قاجار، نشانگر شکوه، ارزشمندی و نیز جایگاه والای اجتماعی هر یک از بناها بوده و نمایی درخور شکوه و عظمت آنها را به تصویر می کشد.از آنجا که این آرایه نفیس و ارزنده با روش ها و تکنیک های مختلف و متنوعی در این دوره، از جمله استفاده از ورق طلا، استفاده از طلا به صورت پودر آمیخته با بست، تزیینات زرافشان و...به کار رفته است؛ از این رو، هدف از انجام این مقاله این است که گونه شناسی تزیینات مطلا در دوره قاجار شناسایی و مورد ارزیابی قرار گیرد. از این رو با شناسایی و مقایسه تزیینات طلاکاری، در عمارات مختلف دوره قاجار در اصفهان (خانه های قدسیه، شهشهانی و حقیقی) و انجام بررسی های فن شناسانه بر روی این گونه از تزیینات ارزنده، مطالعات گسترده ای با هدف دست یابی به شناخت چگونگی روش اجرای تزیینات طلا چسبان و نحوه لایه نگاری آنها در دوره قاجار، انجام گردید و پس از نمونه برداری، در راستای دست یابی به اطلاعات جامع، از آزمایشات متنوع شیمی کلاسیک و دستگاهی (SEM-EDX,XRD,FTIR…) جهت تعیین نوع مواد سازنده و روش اجرای لایه چینی بهره گرفته شد. تا به این پرسش ها که:روش اجرای تزیینات طلا کاری در دوره قاجار چگونه است؟ آیا در ادامه دوره های پیش از خود است یا متفاوت می باشد؟ و این که آیا  تزیینات طلاکاری در خانه های دوره قاجار یکسان بوده و به یک شیوه کار شده اند یا در هر خانه با یکدیگر تفاوت دارند؟ و به طور کلی چند روش در اجرای تزیینات طلا کاری خانه های دوره قاجار به چشم می خورد؟ و آیا می توان یک روش کلی برای اجرای تزیینات طلا کاری در خانه های دوره قاجار در اصفهان معرفی نمود؟  ،پاسخ داده شود. در نهایت با تحلیل نتایج داده ها و بررسی نتایج به دست آمده از انجام آزمایشات متعدد دستگاهی و شیمی تر، مشاهده گردید که در تزیینات طلاکاری خانه های قاجار، مواد و روش های متفاوت و متعددی به کار رفته است و حتی در یک عمارت تزیینات طلاکاری به دو شیوه اجرا گردیده اند. این تفاوت حتی در به کار بردن ترکیبات متفاوت در نوع ورق طلایی رنگ به کار رفته در شیوه های گوناگون طلاکاری و لایه چینی یک دیوار نیز دیده می شود. از این روست که لزوم انجام مطالعات ساختار شناسی و فن شناسی، پیش از هرگونه اقدامات حفاظتی، به ویژه در خصوص تزیینات طلاکاری در دوره قاجار، بیش از پیش به چشم خورد. با این امید که بتوان گامی هر چند بلندتر در جهت شناسایی، حفظ و تداوم این تکنیک ارزشمند و نفیس برداشت.