پژوهش در آموزش زبان و ادبیات فارسی

هدف پژوهش حاضر، تحلیل محتوای کتاب های نگارش فارسی دوره دوم ابتدایی بر اساس الگوی خلاقیت پلسک بوده است. روش پژوهش، از نوع تحلیل محتوا است و جامعه آماری، محتوای کتب نگارش فارسی دوره دوم ابتدایی (پایه های چهارم، پنجم و ششم دبستان) در سال تحصیلی 98-1397 بوده کهبا توجه به محدود بودن جامعه آماری، حجم نمونه برابر با جامعه انتخاب گردید. واحد تحلیل، چهار بخش املا و دانش زبانی، نگارش،درک متن و هنر و سرگرمی کتاب های مدنظر و واحد ثبت، مضمون هر فعالیت و سؤال بوده است. ابزار جمع آوری اطلاعات، فهرست وارسی مبتنی بر اصول و مؤلفه های الگوی خلاقیت پلسک بود که بر اساس فرمول هولستی 83/0پایایی داشت. پس از کدگذاری هر فعالیت و سؤال و شمارش فراوانی ها با استفاده از روش آنتروپی شانون،به تحلیل داده ها پرداخته شد ونتایج حاصل نشان داد که در محتوای این کتب دو مؤلفه معکوس سازی و تقویت اصلا مورد توجه قرار نگرفته است. همچنین بیشترین ضریب اهمیت در طراحی سؤالات و فعالیت ها، به مؤلفه های اصل توجه و کمترین ضریب اهمیت به مؤلفه اصل تحرک تعلق دارد. لذا بازنگری محتوای این کتب از نظر توجه متعادل به همه مؤلفه های الگوی خلاقیت پلسک در طراحی فعالیت ها، ضرورت دارد.

هدف این پژوهش، معرفی الگوی دریافت مفهوم و مصداق یابی محتواهایی از کتاب های درسی زبان و ادبیات فارسی است که می توان بر مبنای این الگو به آموزش آن ها پرداخت و روش تحقیق، بررسی محتوای کتب درسی و میزان انطباق محتواها با مراحل و هدف این الگو است. در این پژوهش ده نمونه از تدریس مفاهیم مربوط به دروس زبان و ادبیات فارسی بر اساس گام های سه گانه روش دریافت مفهوم که روشی استقرایی و اکتشافی است، ارائه شده است. مفاهیم تدریس شده عبارتند از: «جناس و انواع آن، هم خانواده، تلمیح، هم آوا، جملات سه جزئی با متمم، اغراق، اسم های خاص، مجاز و حقیقت، کنایه، اسم مشتق». نتایج پژوهش نشان می دهد بسیاری از مفاهیم کتاب های درسی زبان و ادبیات فارسی دوره های اول و دوم متوسطه را می توان به این شیوه آموزش داد. از این الگو بیشتر برای تدریس مفاهیم دستوری، آرایه های ادبی، عروض و قافیه و سبک شناسی می توان استفاده کرد. در این الگو دانش آموزان به مقایسه و مقابله مجموعه ای از مثال ها و نمونه ها می پردازند و به دنبال آن، فرضیه ها و حدس هایی در ذهن آنان جوانه می زند. درک مفهوم، یکی از ضروریات شناخت و تحلیل متون ادبی است. سیر آموزش در الگوی دریافت مفهوم، با روح آموزش درس زبان و ادبیات فارسی سازگاری بیشتری دارد.

 اگر بخواهیم عناصر ششگانه شعر (زبان، عاطفه، موسیقی، پیام، ساختمان و تخیل) را برای سروده های مخصوص کودک و نوجوان اولویت بندی کنیم، بی گمان عنصر موسیقی رتبه اول را حائز خواهدشد؛ چرا که عنصر یادشده اثرگذارترین عنصر بر روان کودک و نوجوان است. موسیقی شعر به چهار قسمت بیرونی، کناری، درونی و معنوی تقسیم می شود. موسیقی بیرونی به وزن شعر می پردازد، موسیقی کناری به قافیه و ردیف، موسیقی درونی به بدیع لفظی و موسیقی معنوی به بدیع معنوی. این پژوهش بر آن است که موسیقی چهارگانه را در اشعار مربوط به دفاع مقدس در کتاب های فارسی پایه اول تا ششم دبستان بررسی کند. روش پژوهش حاضر، تحلیلی است و پس از بررسی اشعار دفاع مقدس در کتاب های یادشده، به این نتیجه دست یافته است که پاره ای از سروده ها از حیث موسیقی بیرونی فاقد وزن عروضی هستند و این امر، انتخاب مناسبی برای پایه اول و دومابتدایی نیست. از دید موسیقی کناری، اکثر قافیه ها غنی هستند؛اما قافیه های واجد بداهت و تازگی به ندرت به چشم می آیند. از حیث موسیقی درونی و معنوی، پربسامدترین آرایه در سروده های مورد نظر،به ترتیب تکرار و مراعات النظیر هستند.

شعر یکی از گونه های ادبی بسیار مهم و مؤثر در امر آموزش است. بیشتردانش آموزان با یک بار خواندن یا شنیدن شعری، آن را به خاطرمی سپارند و در موقعیت های گوناگون، تکرارش می کنند. این ویژگی و دیگر خصوصیات شعر، از چشم مؤلفان کتب فارسی دبستان پنهان نمانده است. از این رو، پدیدآورندگان کتاب فارسی اول دبستان، با بهره گیری از شعر تعدادی از شاعران معاصر، بخش عمده ای از حجم کتاب را به شعر اختصاص داده اند؛ توضیح این که در این منبع آموزشی بنیادی و مهم، سیزده شعر برای گروه هدف، تعیین شده و در این پژوهش تمامی اشعار بررسی شده است. که به واسطه آن ها مفاهیم مختلفی از زندگی فردی و اجتماعی به دانش آموزان آموزش داده می شود. نگارنده در این پژوهش با استفاده از شیوه کتابخانه ای – اسنادیعلاوه بر بررسی توصیفی  قالب شعر، تعداد ابیات و موسیقی شعر، به بررسی محتوای این شعرها پرداخته ونشان داده استکه مؤلفان، مفاهیمی چون توحید، احترام، طبیعت شناسی و مانند این ها را با زبانی ساده و به دور از تکلف، برای دانش آموزان پایه اول، در نظر گرفته اند.     

از مجموعه ویژگی هایی که رفتار و شخصیت افراد را در جامعه مشخص می سازد، اصول اخلاقی است. معمولاً افراد با توجه به رفتاری که از خود نشان می دهند و احساس مسئولیتی که در قبال وظایف و تعهدات کاری خود دارند، اخلاق کاری را پایه گذاری می کنند. ملا احمد نراقی، از علمایی است که در رابطه با علم اخلاق و آداب تعلیم و تربیتدر معراجُ السعاده سخن گفته است. هدف پژوهش حاضر، بررسی آداب و شرو طی بوده است که ایشان برای معلّم و متعلّم ذکر کرده اند. روش تحقیق در این پژوهش از نوعکتابخانه ای است و از تحلیل محتوا برای یافتن محتوای مد نظر استفاده شده است. یافته های پژوهش ناظر بر آن است که هر معلمی در امر تعلیم، باید ابتدا قصد تقرب به خدا داشتهباشد و برای ریاست و بزرگی وشهرت به تعلیم دیگران نپردازد، بر آموزندهمهربان و دلسوز باشد و مطالب خلاف واقع به او نگوید. آموزنده هم باید برای به دست آوردن علم، از دوستی با کسانی که اهل هوا و هوس و شهوات نفسانیه هستند، دوری کند و برای رسیدن به سعادت اخروی به تحصیل علم بپردازد. به علاوه، در این راه باید حقوق معلّم خود را بشناسد و ادب و احترام را در نزد او رعایت کند و به علمی که می آموزد عمل کند.

پژوهش حاضر با هدف شناسایی علل ضعف انشانویسی دانش آموزان پایه ششم انجام گرفته است. داده های پژوهش از راه مطالعات کتابخانه ای و پیمایشی فراهم آمده و برای تحلیل آن ها از روش های کمّی و توصیفی استفاده شده است. به دلیل وسعت جغرافیایی استان مازندران و به منظور رسیدن به نتایجی دقیق تر، این تحقیق فقط در شهرستان بابلسر صورت پذیرفته است. جامعه آماری ما، معلمان پایه ششم ابتدایی این شهرستان در سال تحصیلی 97-1396بوده اند که بر اساس آمار آموزش و پرورش بابلسر، تعدادشان 65 نفربود. از این تعداد، 26 نفر مرد و 32 نفر زن (مجموعاً 58 نفر) با روش نمونه گیری تصادفی انتخاب شدند. اطلاعات نمونه آماری از طریق پرسشنامه محقق ساخته گرد آوری شده، به کمک نرم افزارSPSS  مورد تجزیه وتحلیل قرارگرفته و سپس در جداول و نمودارها طراحی شده است. از آزمون t تک متغیره هم برای تعیین تأثیر مؤلفه ها در فرایند بررسی علل ضعف انشانویسی و برای سنجش اولویت آن ها از آزمون فریدمن استفاده شده است.این مقاله،«عدم مطالعه کتاب های غیردرسی، فرانگرفتن مهارت نوشتن در پایه های قبلی، عدم آشنایی دانش آموزان با اصول و قواعد انشانویسی، عدم استفاده معلمان از روش های فعال و متنوع در انشانویسی، اهمیت ندادن دانش آموزان به انشای فارسی و ننوشتن انشا در حضور معلم» را به عنوان عمده ترین علل ضعف انشانویسی دانش آموزان پایه ششم شهرستان بابلسر و نتایج تحقیق، معرفی کرده و ریشه آن ها را «مدرسه و معلم و آموزش غلط»و مشخضاً «ضعف معلمان انشا و عدم بهره گیری آن ها از فنون و روش های نوین تدریس» دانسته است. نهایتاً ضمن بیان همخوانی نتایج این پژوهش با اکثر پژوهش های قبلی مربوط به موضوع، برای رفع ضعف های یادشده، راهکارهایی پیشنهادکرده است.