تاریخ علم

کتاب البرهان فی أسرار علم المیزان تألیف اَیدَمیر بن علی جِلدَکی حاوی شرح کتاب الحدید جابر بن حیان در واکنش ها و طبع آهن، علم الإکسیر و علم المیزان و همچنین شامل توصیف مهمی از تولید تجاری آهن و فولاد است. جلدکی ضمن اقرار به پیروی از جابر، کلام او را غیر برهانی می داند و می کوشد این نقص را جبران کند. او از کیمیاگرانی چون ابوالقاسم عراقی، ابن امیل تمیمی و آپولونیوس تیانی مجعول و ابن ارفع اندلسی نام می برد و با روش رازی در استنزال آهن مخالفت می ورزد و به تشریح سخن جابر در مورد ترازوی طبیعی برای اندازه گیری قدرت مغناطیسی می پردازد. او همچنین توصیفی از ساخت و عملکرد قطب نما ارایه می کند و سپس به توجیه طلسمات و خواص جادویی سنگ ها و گیاهان می پردازد.

اگرچه منشأ نحوه ساخت و روش استفاده از ترازوی منسوب به ارشمیدس برای حل مسأله تعیین اجزاء یک جسم مرکب نامشخّص است، دغدغه دانشمندان بعدی در باره پیچیدگی نحوه ساخت و خطای آزمایش انجام شده با آن واضح است. منلائوس برای حل این مشکل روشی برای حل مسأله مبنی بر محاسبات ریاضی عرضه کرده است. این روش به اطّلاعات اوّلیه ای احتیاج دارد که شامل وزن قطعات هم حجمی از خود فلزات و آلیاژ های تشکیل دهنده آن جسم است، البته پیچیدگی های ساخت چنین قطعاتی نیز از دید دانشمندان دور نبوده است. احمد بن فضل بخاری برای ساخت این قطعات روشی عرضه کرده که بیرونی آن را دقیق نمی داند. تلاش بیرونی برای یافتن روشی دقیق برای ساخت قطعات هم حجم منجر به ساختن ابزاری شد که به آن آلت مخروطی می گوید. توسط این ابزار بیرونی توانست اطّلاعات اوّلیه دقیق تری برای حل مسأله به روش منلائوس پیدا کند. بعد از آن بیرونی بر آن شد تا از ابزار جدید برای تشخیص جواهر اصل از بدل استفاده کند. روش و نتایج آزمایش های او در رساله فی النسب التی بین الفلزات والجواهر فی الحجم آمده است. در این مقاله روش بیرونی برای بهبود روش احمد بن فضل و تأثیر استفاده از نتایج آزمایش با ابزار بهبودیافته در کانی شناسی بیرونی شرح داده می شود.

در سده های نخستین دوره اسلامی آثاری شایان توجه در باره عطرها نوشته شده اند. از این میان شباهت های ساختاری و محتوایی کتاب الطیب منسوب به محمد بن الحسن بن ابراهیم الخازن، مختصر فی الطیب منسوب به سهلان بن کیسان و رساله فی اصول الطیب و مرکبات العطریه منسوب به احمد بن محمد بن مندویه چندان است که می توان آنها را سه روایت از اثری واحد به شمار آورد. پزشکانی که رساله ای در عطرشناسی نوشته اند  عموماً به خواص دارویی و طبیعت آنها نیز توجه داشته اند اما نویسنده این رساله کمترین توجهی به این گونه مباحث نداشته است. این نکته را می توان نشانه پزشک نبودن نویسنده دانست، حال آنکه ابن مندویه و ابن کیسان هر دو پزشک بوده اند و از سویی اشاره نویسنده به نوشتن کتاب برای به کارگیری در خزاین ملوک یادآور لقب خازن است که در پی نام محمد بن الحسن آمده است. همچنین مقایسه ضبط های مشترک دستنویس های سه روایت نشان می دهد که این دستنویس ها اصل مشترکی دارند؛ شواهد نسخه شناختی نشان از آن دارد که همگی آنها مستقیم یا با واسطه به دست نویسی به خط خود خازن نسب می برند و اگر چنین باشد انتساب آن به دو تن دیگر را باید تصرف کاتبان به شمار آورد. 

پدانیوس دیوسکوریدس، پزشک، داروشناس و گیاه شناس مشهور یونانی در سده نخست میلادی، و شخصیتی تأثیرگذار بر داروشناسی دوره اسلامی است. وی کتابی در باره مواد دارویی، به ویژه داروهای گیاهی، تألیف کرد که در دوره اسلامی عمدتاً به الحشائش معروف شد. دیوسکوریدس اثرش را به پنج مقاله تقسیم کرده است. مقاله سوم این کتاب بیش از دیگر مقاله ها به صورت منسجم به گیاهان پرداخته است. دیوسکوریدس نه تنها به نوعی طبقه بندی کیفی در کتابش پرداخته است، بلکه تا حدی رده بندی زیستی نیز در اثرش به چشم می خورد. در مواردی که برخی گیاهان مورد مطالعه او خاصیت و شکل کمابیش یکسانی داشته اند، آنها را در کنار هم آورده است مانند اعضای جنس نعنا، و خانواده های بقولات، کرفسیان، گل مرکبان و سیب زمینیان. این روش دیوسکوریدس، تا حدی با سیستم های رده بندی زیستی در سده های اخیر تطابق دارد.

کتاب تأثیرگذار پیدایش گونه ها یکی از مهم ترین آثار چارلز داروین در سال 1859 منتشر و به سرعت در میان اندیشمندان سراسر دنیا دست به دست و به یازده زبان زنده ترجمه شد. در این میان «ما» نیز در مواجهه با این کتاب، با تأخیری قابل توجه، از سال 1318 شمسی بدین سو، ترجمه هایی به فارسی داشته ایم. هدف نگارنده کاوش تطبیقی در این ترجمه هاست؛ تا از رهگذر چنین نگره ای بتوان نوعی مواجهه را میان «ما» و «آنها» بازجست. ادعا این است که در فقدان ترجمه کامل و دقیق از متن اصلی کتاب، همواره با کژ اندیشی و سوء فهم نسبت به چارچوب اصلی اندیشه داروین روبه رو بوده ایم؛ این نحوه مواجهه، عللی دارد که در این مقاله، به اجمال بررسی شده است. در اینجا ضمن معرفی و گزارش کتاب شناسانه ترجمه های فارسی و عربی، این ترجمه ها با ویراست اول و ششم انگلیسی کتاب مقابله و برخی از تفاوت ها و مشابهت ها به دست داده شده است.

برای بررسی دانش گیاه شناسی در تمدن اسلامی، سه دسته متن از اهمیت بیشتری برخوردارند: «کتاب النبات »ها، «کتاب الفلاحه» ها و «کتاب الادویه »ها یا آن دسته از متون پزشکی که عموماً بخش عمده ای از آن ها به گیاهان اختصاص دارد. هر دسته از این متون مطالب خود را به شیوه و ترتیب ویژه ای عرضه می کنند. بررسی این شیوه ها و ترتیب ها کمک می کند حتی آنجا که مؤلفان این متون به روشنی از طبقه بندی گیاهان سخنی نگفته اند، بتوان در باره منطق اندیشیدن آنان به انواع و اجناس مختلف گیاهان سخن گفت. اما در یک سطح تحلیل دیگر، و این بار با تمرکز بر گزاره های به کار رفته در این متون برای توصیف هیئت کلی گیاهان، می توان نشان داد برخی مفاهیمِ بدیهی یا مفروض پنداشته شده که در شکل گیری این طبقه بندی ها نقش دارند، خود نیازمند تدقیق بیشتر هستند. ما در این مقاله می کوشیم با به دست دادن مثال هایی از هر دو رویکرد، نشان دهیم تحلیل دقیق تر این متون نیازمند توجه همزمان به این هر دو سطح است. بدین منظور برخی از مهم ترین متون گیاه شناسانه تا سده 7ق را بررسی کرده ایم