کهن دژ

مطالعه الگوهای رشد کالبد و فضاهای شهری در دوره سده‏های میانه و تحلیل ارتباط آن تحولات با تغییرات اجتماعی ـ اقتصادی که در شهرها رخ می‏داد، امکان بازشناسی و تبیین نقش نیروهای اجتماعی در زندگی شهری و نیز فرایند بروز تغییر در شکل شهرها را فراهم می‏آورد. بر این اساس، رشد و گسترش شکل شهر به مانند انعکاسی از مراحل انکشاف و تغییرات اجتماعی درون شهرها محسوب می‏شود. در مطالعه حاضر، موضوع علل بروز تغییرات در الگوی کالبدی و شکلی شهر ایرانی مورد بررسی قرار گرفته، این تغییرات با عنایت به دو دسته عوامل بیرونی (حکومت، اراده نخبگان سیاسی ـ اداری شهری و...) و عوامل درونی (رشد مناسبات اقتصادی و اجتماعی شهری) مورد ارزیابی قرار می‏گیرد. مسئله پژوهش گفتار حاضر چنین است: تحولات و تغییراتی که در مناسبات شهری ایران روی می داد؛ تا چه میزان از تغییر شرایط درونی، یعنی ناشی از رشد و تکامل مناسبات اقتصادی ـ اجتماعی شهری؛ و تا چه میزان از شرایط و عوامل تأثیرگذار بیرونی، که بر زندگی اجتماعی ـ اقتصادی شهری مؤثر بودند، تأثیر می‏پذیرفت؟.

نارین قلعه ها یا کهن دژها به عنوان اولین هسته های زیست- دفاعی، دارای هویت مستقل و منفردی بودند که به مرور زمان گسترش یافته و با عناصر دیگری چون شارستان و ربض گره خورده و مورد بحث قرار می گیرند. با مطالعه شهرهای دارای کهن دژ نتایج جالب توجهی به دست آمده که طرح کلی واحدی را برای آن ها مطرح می-کند که با همان مفهوم به سرزمین های دیگر نیز کشیده شده است. آخرین کاوش های باستان شناسی نارین قلعه میبد پیشینه سکونت در منطقه را به تاریخ اواخر هزاره چهارم تا اواسط هزاره سوم ق.م می رساند که این یافته ها تا کنون کهن ترین نشانه های استقرار در استان یزد هستند. با یافته شدن سفال های متعلق به عصر آهن و دوره ماد در قلعه، استمرار استقرار تا این دوره پیش بینی می شود؛ لذا می توان نارین قلعه را یک دژ مادی به حساب آورد که در دوره ساسانی متحول شده و گسترش یافته است و بار دیگر در دوره آل مظفر با قدرت به حیات خود ادامه داده و با حمله تیمور سقوط کرده و دیگر اهمیت خود را نتوانسته به دست آورد. این شهر با در برگرفتن تمامی عناصری که یک شهر تاریخی را شکل می دهد، یک الگوی زنده از ساخت شهرهای کهن ایران ارائه می-نماید که در این میان نارین قلعه به عنوان کهن دژ همچنان بر پهنه این شهر خودنمایی می کند. حتی پس از تخریب هایی که در سال 1340ه .ش و پس از آن صورت گرفت؛ هنوز هم بیانگر عناصر مختلف یک قلعه تاریخی و هسته اولیه شهر میبد است. در این مقاله به بررسی اجمالی ساختار شهر میبد و شناخت اجزای کالبدی نارین قلعه در راستای معرفی و شناخت یک کهن دژ تاریخی پرداخته خواهد شد. اطلاعات مورد نیاز پژوهش از طریق حضور در محل، مشاهده میدانی، عکس برداری و رولوه بنا به علاوه بررسی منابع کتابخانه ای و مصاحبه گرد آوری شده اند.

میبد، شهری با سابقه تقریبی هفت هزار سال، از نمونه های نادر شهرهای باستانی ایران است. بسیاری از عناصر شهری قدیم، مانند: راه های باستانی و مؤسسات وابسته به آن، کهن دژ نارین قلعه و قلعه های تاریخی دیگر، شارستان و بیرونه های آن، آثار گسترش شهری قدیم و مساجد تاریخی، آب انبارها و کاروانسرای بزرگ شاه عباسی، یخچال باشکوه و بلند آن و مجموعه بناهای زیبا و تاریخی و سفال و زیلو و ده ها اثر زیبا و منحصربه فرد، با ارزش تاریخی زیاد می توان در آن مشاهده نمود. شناخت و معرفی این بازمانده های نظام شهری قدیم، از جمله قلاع، دست کم به عنوان نمونه های عینی برای پژوهشگران خودی و خارجی قابل توجه است. با مطالعات و تحقیقات مفصل و جامعی که توسط باستان شناسان و پژوهشگران سازمان میراث فرهنگی و همکاری محققان بین المللی انجام شده و هنوز هم ادامه دارد، ثابت شده که قلاع میبد به خصوص نارین قلعه سابقه ای تا حدود هفت هزار سال دارد و آثار و سفالینه ها و شواهد متقن و محکمی در این زمینه پیدا شده و موجود است. تبیین فرضیه مطرح، بر مبنای روش تحقیق تاریخی و شیوه توصیفی تحلیلی، با استفاده اسناد و آثار کتابخانه ای می باشد. روش تحقیق، کتابخانه ای و براساس منابع اسنادی، به صورت میدانی و حضوری و مشاهده آثار است.