پژوهه باستان سنجی

محوطه های باستانی بسیاری در این مرزوبوم ناشناخته مانده اند و در این سال ها با بی توجهی و به بهانه ی رشد و توسعه ی شهرها و روستاها نادیده انگاشته شده اند. محوطه هایی که هر یک حلقه ای در زنجیره ی مطالعات تاریخ بشر هستند و وجود هرکدام برای خوانش صحیح فرهنگ گذشتگان بایسته است. در روستای کوخرد -که در شهر بستک استان هرمزگان قرار دارد- یکی از محوطه های باستانی کمتر شناخته شده ای وجود دارد که ساکنان روستا، آن را شهر سیبه می خوانند که در برخی از منابع مکتوب نیز به همین نام نوشته شده است. پراکندگی آثاری از دوران پیش ازتاریخ تا دوران متأخر اسلامی در اطراف منطقه کوخرد، وجود نقاشی های صخره ای از دوران پیش ازتاریخ تا اسلامی، سازه آبی تِرِنُه (از سازه های ساخته شده در دوره ی ساسانی)، آرامگاه دو گنبدان و حمام دوره ی اسلامی، همگی از غنای این خطه خبر می دهند. در سال 1396، بررسی های باستان شناسی و به طور اخص بررسی آرکئوژئوفیزیک در این محوطه انجام شد. این نوشتار در پی معرفی محوطه ی باستانی شهر سیبه و بیان نتایج حاصل از بررسی ها است. با بیان مطالبی از منابع مکتوب بحث آغاز شده و در ادامه، با ارائه ی تصاویر، جداول تحلیل سفال ها، نقشه های حاصل از بررسی های آرکئوژئوفیزیک و نقشه های رقومی و مطالعه و تحلیل داده ها به سامان دادن مطالب پرداخته شده است. نتایج حاکی از آن است که اگرچه وجود برخی آثار در اطراف و نزدیکی محوطه ی باستانی بر این مطلب که این منطقه جغرافیایی، منطقه ای دارای استقرار در پیش از اسلام بوده، صحه می گذارد، اما نتایج مطالعات میدانی و سفال های سطحی، نگارندگان را در انتساب این محوطه به دوران پیش از اسلام دچار تردید نموده است.

هدف این پژوهش ارائه شواهدی جدید مبنی بر استفاده از ملاط در آرایه های معماری و اندودهای بدنه داخلی معبد صخره ای ورجووی در دوره اسلامی است. معبد ورجووی ازجمله بناهای با تاریخ نه چندان دقیق در پیش از اسلام و با الحاقاتی منسوب به دوره ایلخانی است که در نزدیکی قبرستان تاریخی روستای ورجووی در فاصله 6 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان مراغه در استان آذربایجان شرقی واقع شده است. این معبد جزء مجموعه سازه های زیرزمینی است که در بستر سنگی کنده شده و دارای بخش های مختلفی ازلحاظ معماری در زیر روستای کنونی ورجووی است. تنها بخش معبد اصلی به واسطه تداوم استفاده در دوره اسلامی هیچ گاه مدفون و پوشیده نشده است. مابقی این مجموعه بزرگ، هم اکنون در زیر لایه های خاک پوشیده شده است. تداوم استفاده از معبد، با تغییراتی در پلان ها و همچنین آرایه های معماری در دوره های مختلف همراه بوده که از مظاهر آن حجاری های روی بدنه و استفاده از نقوش و خطوط اسلامی، با آیات قرآنی و همچنین استفاده از آرایه های معماری در قالب ملاط بسیار سخت و مقاوم ساروج و دیگر ملاط های آهکی به همراه رنگدانه بوده است. با توجه به عدم شناسایی ترکیب و روش ساخت آرایه های معماری این بنا در گذشته، در این مقاله ساختارشناسی و معرفی آرایه های ساخته شده از ملاط های بسیار سخت و فناوارنه معبد ورجووی انجام شده است. از جمله سؤالات این تحقیق عبارت اند از اینکه: در کدام بخش های معبد ورجووی از ملاط استفاده شده است؟ ملاط های استفاده شده از چه نوعی هستند و از چه ساختار و ساختمانی برخوردارند؟ در همین راستا بر اساس مطالعات میدانی اقدام به نمونه برداری از نواحی شناسایی شده و مشکوک به ملاط و بدنه سنگی گردید که با استفاده از آنالیزهای ساختارشناسی (پتروگرافی مقطع نازک-در شناسایی سنگ-XRD, XRF) اقدام به ارزیابی و مقایسه میان ملاط های بدنه و آرایه ها و بستر سنگی آن گرفته شد. نتایج حاصل از پژوهش گویای این مهم است که در اندود بدنه ها از ملاط گچ و آهک به همراه پرکننده پودر سنگ توف و خاکستر و همچنین الیاف گیاهی استفاده شده است و برای پوشش سطحی آرایه قطاربندی در فضای V6، از ملاط ساروج مهره خورده استفاده شده است.

امروزه استفاده از منطق و ریاضیات فازی در علوم و فنون گوناگون در حال افزایش است. باستان شناسی از علومی است که کمتر به روش های منطق و ریاضیات فازی توجه داشته است. اما به دلیل ماهیت بسیاری از اطلاعات و داده های باستان شناسی، استفاده از این روش ها در باستان شناسی می تواند مفید واقع شود. فازی در لغت به معنای مبهم و نادقیق است و ازآنجایی که در باستان شناسی داده هایی وجود دارند که مبهم هستند، استفاده از ریاضیات و منطق فازی می تواند راهگشای برخی تحلیل ها باشد. در پژوهش حاضر، در آغاز منطق فازی و لزوم استفاده از آن در باستان شناسی توضیح داده می شود. سپس شرایط و بخش هایی از باستان شناسی که در آن ها، ریاضیات و منطق فازی کاربرد دارد، بیان شده است و در انتها سازوکارهای استفاده از ریاضیات و منطق فازی در باستان شناسی شرح داده می شود. در ادامه یکی از سازوکارها، یعنی قابلیت اعتماد فازی و کاربرد های آن در باستان شناسی، به ویژه استفاده از آن برای بازسازی مجازی بناهای تخریب شده، بیان می شود. به عنوان مطالعه ی موردی، با استفاده از قابلیت اعتماد فازی، بنای نیمه تخریب شده ی برج طغرل، طی چند مرحله به صورت کامل بازسازی شده است. در هر مرحله بیشترین مقدار ممکن قابلیت اعتماد، انتخاب شده و در پایان، قابلیت اعتماد کل بنای بازسازی شده با استفاده از مقدار قابلیت اعتماد هر مرحله به دست آمده است. تعیین میزان قابلیت اعتماد مراحل بر اساس نظرات کارشناسان، ویژگی های فنی، معماری و جغرافیایی بوده است. این روش برای استفاده باستان شناسان و مرمتگران به منظور پس بینی علمی فرم سازه ها و اشیای از بین رفته و تحلیل های منتج از پس بینی، کاربرد دارد.

تولید ظروف سنگی از دوران نوسنگی آغاز شد، تولید و استفاده از سنگ های کلریت و استاتیت نیز از دوران مفرغ آغاز گردید. ایران از مهم ترین مراکز دارای معادن سنگ نرم جهت تولید این نوع ظروف است و محوطه هایی همچون تپه یحیی و کنار صندل شمالی و جنوبی در استان کرمان از معروف ترین محوطه هایی هستند که در صنعت ساخت ظروف و اشیاء از سنگ های نرم فعالیت داشته اند. پژوهش های محدودی در مورد منابع خام این سنگ ها صورت گرفته است که بر روی نمونه های عصر مفرغ متمرکز شده بود و باوجودآنکه استفاده از این سنگ ها در دوره های تاریخی یا اسلامی نیز رواج داشته است، تنها پژوهش در این زمینه منحصر به تأثیر پخت وپز بر ساختار ظروف کلریتی بود. طی کاوش های باستان شناسی در محوطه شادیاخ که به قرون ابتدایی و میانی اسلامی متعلق است، قطعات مختلفی از این ظروف در لایه های باستانی به دست آمده است. سؤالات این پژوهش: ظروف سنگی محوطه شادیاخ از چه جنسی هستند؟ و چه کانی هایی در بافت آن وجود دارد و میزان همخوانی ترکیب شیمیایی آن ها چه میزان است. هدف از این پژوهش ساختارشناسی ظروف سنگی شادیاخ است. در این پژوهش تعداد 16 نمونه مورد آنالیز قرار گرفت. هر 16 نمونه به روش XRD آزمایش شدند. به منظور تکمیل اطلاعات از این مجموعه 4 قطعه نیز به روش XRF و 2 نمونه هم با روش SEM آزمایش شد. در این پژوهش نتایج این مطالعه نشان داد که نمونه ظروف شادیاخ با توجه به نتایج جنس استاتیت است مطالعه عناصر و کانی ها و تهیه نمودار برهم اندازی عناصر، نشان داد که نمونه های محوطه شادیاخ از یک منبع یا ساختار زمین شناسی ساخته شدند.

نخستین کاوش های باستان شناسی که در دهه چهل خورشیدی در دو تپه باستانی«تل ابلیس» و«تپه یحیی» صورت گرفت؛ قدیم ترین لایه های استقراری را -که البته تاریخ نسبی آن به بیش از نیمه های هزاره ششم ق.م نمی رسد- به دوره نوسنگی نسبت داده است. کاوش های اخیر در تل آتشی بم نیز چالش جدیدی را پیش روی باستان شناسان در جنوب شرق ایران قرار داد. ضروری بود تا با انجام پژوهش و لایه نگاری در محوطه های برخوردار از این دوره مهم فرهنگی، ابهامات پیش روی و ایده های مطرح، سامانمند گردد. لذا با طرح این سؤال که کدام محوطه باستانی دربردارنده لایه های دوره نوسنگی است؛ پژوهش و کاوش باستان شناسی تپه گاو کشی، باهدف آگاهی از وجود یا عدم وجود این دوره مهم فرهنگی در جنوب شرق ایران و سامان بخشیدن به ابهامات یادشده، آغاز شد. این تپه باستانی در دشت اسفندقه جیرفت و جنوب کرمان واقع شده است. بر پایه ی سه فصل لایه نگاری و کاوش لایه به لایه باستان شناختی، اسناد و مدارک به دست آمده و سالیابی مطلق صورت گرفته، این فرهنگ در اواخر هزاره هشتم ق.م، به پشتوانه فرهنگ های اسلاف خود به رشد، شکوفایی و بالندگی رسیده و طی هزاره هفتم ق.م تا پایان این هزاره، به حیات خویش ادامه داده است. این فرهنگ هرچند از ارتباطات فرهنگی تجاری منطقه ای و فرا منطقه ای در مصنوعات سنگی چون ابسیدین برخوردار بوده؛ اما در زمینه سبک سفال دارای مختصات فرهنگی مستقل است؛ و می توان گفت که در 7000 ق.م نوسنگی با سفال در محوطه گاوکشی آغاز شده است. از نیمه دوم هزاره هفتم ق.م، گاوکشی از ارتباطات فراگیر منطقه ای و فرا منطقه ای برخوردار شده و از بیشترین ارتباطات با محوطه های نوسنگی که در گستره استان امروزی فارس قرار دارد، برخوردار است. این نوشتار به ارائه گاهنگاری نسبی و مطلق تپه گاوکشی و شرح نتایج حاصله از کاوش های صورت گرفته می پردازد؛ و تلاشی خواهد داشت تا مختصات فرهنگی آن را در دو بعد محلی و منطقه ای تبیین نماید. بر این اعتقادیم که گاوکشی پنجره نوینی را برای ورود به این دوران در منطقه کرمان گشوده است.

زیست باستان شناسی یک تخصص دانشگاهی میان رشته ای است که با مطالعه علمی بقایای اسکلت های انسانی به دست آمده از محوطه های باستان شناسی، پل ارتباطی بین علوم زیست شناسی، پزشکی، انسان شناسی و علوم اجتماعی برقرار می کند. سنگ بنای زیست باستان شناسی، تعامل متقابل بین فرهنگ و بیولوژی است. مطالعات روشمند، منسجم و علمی در این حوزه کمک مؤثری به درک مفاهیم پیچیده از هویت های اجتماعی مردمان و جوامع گذشته دارد. مطالعات بقایای اسکلتی انسانی در جهان، در ابتدا، رویکرد «نژادپرستانه» و «تبارشناسی» داشت اما بعداً و در طی 40 سال اخیر این گرایش های «خطرناک» منسوخ شده و انقلاب عظیمی در مطالعات زیست باستان شناسی ایجاد شده است. این تحقیقات به سمت مطالعات منسجم و علمی و در سطح جمعیتی (برای مثال: خویشاوندی ژنتیکی، رژیم غذایی، بیماری، سبک زندگی مردمان باستانی، تکامل بیولوژیکی و فرهنگی) قدم برداشته است. متأسفانه بقایای اسکلت های انسانی در ایران مورد بی مهری قرار گرفته و باستان شناسی ایران از اطلاعات علمی زیست باستان شناسی بی بهره است و اطلاعات و دانش ما در این خصوص بسیار محدود و ناقص بوده و درک درستی از پیشینان در ایران نداریم. این مقاله به معرفی رشته زیست باستان شناسی و مشارکت آن در مطالعات بقایای اسکلت های انسانی به دست آمده از محوطه های باستانی پرداخته است. علاوه بر آن، مروری بر تاریخچه و تکامل زیست باستان شناسی به عنوان یک رشته تخصصی از قرن 18 م. به بعد، اشاره به تاریخچه مطالعات بقایای انسانی در ایران و مسائل اخلاقی پیرامون بقایای اسکلتی انسانی دارد.

سرآمد عمارت های منطقه خان نشین ماکو به تحقیق پژوهشگران، کاخ مرتضی قلی خان اقبال السلطنه، سردار ماکو است. منطقه ایی که با بهره برداری از شیب زمین، به صورت باغ مُطبق، گستره ایی در جهت شرقی-غربی دارد. بنای عمارت باغچه جوق در حوزه مطالعات معماری حاکم بر منطقه ماکو در دوران قاجاریه، از جمله بناهایی است که به صورت کوشک در محوطه باغ تاریخی با مسطح نمودن عوارض طبیعی شیب دامنه آبرفتی این کوه ها، باغ به صورت مطبق بنیان شده است. استفاده از انواع تکنیک ها و فن آوری های سازه های سنتی رایج، مانند بهره کشی از عوارض زمین در باغ مُطبق، رعایت رون یا جهت عمارت سازی در باغ ، صفه سازی، استفاده از مصالح بوم آورد، استفاده از فضاهای مورد نیاز در حجم سازی ساختمان، استفاده از فضاهای پُروخالی، کاربرد در نماها و جداره ها از تکنیک های آراستن از موتیف های قفقازی و شرق آناتولی مانند نقوش برجسته انسانی و گیاهی الگوبرداری شده و به شیوه معماری سنتی ایرانی و در فضاهایی که جوابگوی روح ایرانی است، استفاده گردیده است. اقبال السلطنه به واسطه سفرهایی که به فرنگ داشته است، اقلام و موارد بسیاری را به عنوان الگوی زندگی با خود به همراه می آورد که در تکامل این شیوه زندگی در فضای معماری عمارت تاثیر می گذارد. گرچه تزئینات وابسته به معماری این بنا در طی دهه های گذشته متحمل آسیب فراوان شده است، اما نمونه های باقیمانده به لحاظ مصالح بوم شناختی در شکل و فرم، دارای نمونه های منحصربه فرد تقابل سنت و مدرنیته است