مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی (فروغ وحدت سابق)

اتحاد مسلمانان از موضوعات مورد توجه قرآنکریم و سایر متون اسلامی از جمله نهج البلاغهاست. این دعوت مبناهایی از قبیل وجود، خدا، جهان، انسان و وظیفه شناختی دارد. مبانی توجیه کنندگان نظری یک اندیشه یا یک اقدام اند. البته ضرورتی ندارد که همه مبانی به بیان درآیند، بلکه از نحوه دعوت و عمل می توان به بازخوانی آنها توفیق یافت. در این مقاله ربط و نسبت این مبانی بررسی شده اند. این مبانی دعوت مسلمانان به اتحاد را امری موجه و ضروری می کنند؛ برای مثال در مبنای خداشناختی، لازمه اعتقاد به توحید سریان آن در همه سپهرهای زندگی از جمله سپهر اجتماعی است که هم گرایی یکی از نمودهای بارز آن است.

مسئله «اعراف و اعرافیان» از جمله مسائل مربوط به عالم آخرت است که فقط یک یا دو بار در قرآنکریم آیات 46 تا 49 سوره اعراف به طور مستقیم و آیه 13 سوره حدید، به طور غیرمستقیم با خصوصیاتی مبهم به کار رفته است که این نیز شناخت آن را مشکل تر می کند. از دیرباز مفسران فریقین شیعه و اهل سنت به بررسی چیستی «اعراف» و کیستی «اعرافیان» پرداخته اند. در این تحقیق سعی شده است، تا جایگاه و تفسیر اعراف در میراث تفسیری فریقین نمایان گردد. با بررسی تفاسیر مشخص می شود که اعرافیان در تفاسیر شیعه، اهل بیت پیامبر(ص) و در تفاسیر اهل سنت، افرادی هستند که خوب و بد اعمالشان مساوی است. اعراف مرتبه ای میان بهشت و جهنم و نام حجابی در قیامت است که مانع رسیدن و ورود هردو قسمت به یکدیگر می شود، و مانع مکالمه و مشاهده اهل بهشت و اهل دوزخ نمی باشد و به مکان خاصی اطلاق نمی شود. اعراف دارای دو مرتبه کنگره نشینان و دامنه نشینان می باشد. کنگره نشینان، مردانی الهی هستند که بر هردو سوی اعراف احاطه دارند و همه اهل بهشت و اهل دوزخ را با نشانه هایشان می شناسند. دامنه نشینان اعراف دو گروه می باشند: یک دسته از آنها بهشتیانی هستند که هنوز وارد بهشت نشده اند، ولی با امید به شفاعت و عفو الهی، وارد بهشت می شوند؛ زیرا خداوند از آنها با عنوان اهل بهشت یاد می کند، این گروه مستضعفان و کسانی هستند که حسنات و سیّئاتشان برابر است. دسته دیگر دوزخیانی هستند که به دوزخ خواهند رفت. کنگره نشینان اعراف با هریک از این دو گروه تعامل و گفتگو دارند.

شرایط دشوار سیاسی و اجتماعی علویان در طول دوره امویان و عباسیان، حمایت افراد سرشناس را نسبت به قیامهای آنان دربر داشت. یکی از آن افراد، امام ابوحنیفه است. حیات سیاسی او، آکنده از وقایع سیاسی، از جمله انتقال قدرت از امویان به عباسیان و قیامهای علویان بود. ابوحنیفه، به دلیل اندیشه های اعتراضی و فساد حکومتهای زمانه، هیچ گاه مناصب حکومتی را قبول نکرد. این مقاله با رویکرد توصیفی تحلیلی و با طرح این سؤال که تعلق ابوحنیفه به فرقه مرجئه جبریه و حرمت اهل بیت(ع) در تعامل وی با قیامهای علویان چه تأثیری داشته است، مبانی اندیشه سیاسی و تعامل وی با قیامهای علویان را مورد بررسی قرار می دهد و حاصل تحقیق حاکی از این است که حمایت او از قیامهای علویان، نه به سبب داشتن مواضع شیعی؛ زیرا ابوحنیفه از قیامهای غیرشیعی نیز حمایت کرده است، بلکه به واسطه علاقه به خاندان نبوت، پرورش در محیط شیعی کوفه و تعلق به فرقه مرجئه جبریه می باشد که یکی از شاخه های فرقه مرجئه و معاند نظام حکومتی آن زمان بوده است.

«جرم ناشی از نفرت» مفهومی اجتماعی است که در اوایل دهه 90 میلادی به کار برده شد و مصادیق فراوان در کشورهای مختلف یافته است. این مفهوم آن دسته از جرایمی را شامل می شود که براساس نفرت موجود نسبت به دسته ای از افراد جامعه، بنابر اختلافی ایدئولوژیک یا طبیعی، با قربانی از سوی مجرم رخ می دهد. آثار مخرب اجتماعی این گونه جرایم موجب شده است اقداماتی برای از بین بردن و مقابله با آن، به خصوص در کشورهای اروپایی و آمریکا، صورت گیرد. با این حال، این اصطلاح در ادبیات حقوقی ایران واژه ای بیگانه است. این مقاله پس از ارائه گزارشی از این دسته جرایم در خارج و داخل ایران، با تقسیم عوامل به سه دسته دولت، نهادهای دینی و ایدئولوژیک، و جامعه، به تبیین تأثیر هریک در ارتکاب چنین جرایمی می پردازد و با توجه به فضای چند فرهنگی ایران و قرار گرفتن در منطقه پرآشوب غرب آسیا، راهکارهایی را پیشنهاد می نماید که می تواند مانع از تبدیل اختلاف مذهبی و قومی به نفرت و خشونت گردد.

این مقاله نگاهی هرچند کوتاه به شخصیت حکیم بن حکم بن عباد بن حنیف یکی از بزرگان اصحاب ائمه(ع) و نیز راویان احادیث آنان دارد و در پی احیای نام و تجدید یاد او است که در کتب تراجم، رجال و ...، قضاوتهای گوناگونی درباره او به چشم می خورد. آنچه بیش از همه در این پژوهش به آن توجه شده، ارائه بحثی رجالی و زندگی نامه ای درست از حکیم بن حکم است. در این نوشتار، بیشتر به آراء و داوریهای دانشوران فریقین پرداخته شده است، اما در انتها وثاقت ایشان از منظر فریقین مورد بررسی قرار می گیرد و کاذب و جاعل بودن او رد می شود و موثق بودن او و مورد اعتماد بودن روایات او، اثبات می گردد.

مفسران در تفسیر آیات 106 بقره و 101 نحل مشهور به آیات نسخ، آراء مختلفی ارائه داده اند. برخی از مفسران و اندیشمندان اسلامی، این آیات را ناظر بر نسخ حکم آیات در قرآنمی دانند و بر این باورند که این آیات به صراحت به مقوله نسخ حکم آیات اشاره کرده اند. در مقابل دسته ای دیگر از مفسران، این باور را نپذیرفته و اعتقاد دارند که این آیات به نسخ حکم آیات قرآناشاره ندارند، بلکه مراد آنها، نسخ کتب و شریعتهای پیشین می باشد. جستار پیش رو دیدگاه مفسران در این باره را مورد بررسی قرار داده و با استناد به ادله ای دیدگاه دوم را پذیرفته است؛ زیرا این آیات ناظر بر نسخ حکم آیات قرآننیستند، بلکه در پاسخ به شبهه افکنی مشرکان مکه و یهودیان مدینه، از یک سو نسخ معجزات، شریعتها و کتابهای انبیای پیشین را حتمی می دانند و از سوی دیگر، شریعت پیامبر(ص) را شریعتی جهانی و جاودانه معرفی می کنند.