روانشناسی و دین

این نوشتار، بخش دوم سخنی است که با هدف تبیین ساز و کارهای تامین بهداشت روانی در دین نوشته شده است. در شماره پیشین، چیستی بهداشت روانی در مکتب‏های گوناگون روان‏شناسی و نیز اسلام بررسی شد. سپس برخی از مؤلفه‏های بهداشت روان را که مورد توجه پژوهشگران غربی است، ارائه شد. در این شماره، از میان دیگر مؤلفه‏های بهداشت روان که در دین فراهم می‏آید، به چهار مورد می‏پردازیم: ثبات شخصیت؛ خودشکوفایی؛ هماهنگی در سه‏گانه بینش، گرایش و کنش و رفع اضطراب. راه‏کارهای اسلام برای رسیدن به خودشکوفایی عبارتند از: تقویت روحیه تعهدپذیری آدمی و جلوگیری از آزادی افسارگسیخته؛ ضعف دل‏بستگی‏های مادی؛ ایجاد انگیزه قوی؛ جهت‏دهی انگیزه‏ها؛ تحقق هدف‏های تعلیم و تربیت دینی و خودشناسی. برای هماهنگی در سه‏گانه بینش، گرایش و کنش، اسلام به هدایت در هر سه جنبه می‏پردازد. بسترهای لازم را برای حفظ در مسیر و بازگشت خطاکار فراهم می‏سازد و در نتیجه، بسترساز بهداشت روانی است. این دین خاتم، برای اضطراب‏زدایی و رساندن به آرامش روان، ساز و کارهای متفاوتی در عرصه‏های مختلف ذهن، دل و رفتار دارد که برخی از راه‏کارهای ذهنی و بینشی آن عبارتند از: ارتقای معرفت و جلوگیری از آشفتگی بینش؛ رفع کاستی شناختی؛ خداباوری؛ ایجاد، حفظ و رشد تدریجی جهان‏بینی الهی و خوش‏بین‏سازی. آخرین راه‏کار آرامش‏زا که در این نوشتار بدان می‏پردازیم، موضوع فطرت و احیای آن است. در این بخش، از اضطراب‏زایی پایمالی اخلاق و وجدان و ساز و کار تقویت وجدان در دین سخن به میان می‏آید.

در بخش نخست این مقاله، رفتارهای دینی را به عبادی و اخلاقی تقسیم کردیم و یادآور شدیم که ملاک غالبی این تقسیم‏بندی، آن است که رفتارهای دینی یا در رابطه با خداست و یا در رابطه با خلق خدا. رفتارهای نوع اول را عبادی و رفتارهایی از سنخ دوم را رفتارهای اخلاقی نام نهادیم. در شماره پیشین نقش رفتارهای عبادی را در بهداشت روانی کاویدیم و در این شماره، رفتارهای اخلاقی و اهمیت آن‏ها را در بهداشت روانی انسان بررسی می‏کنیم. مسائل اخلاقی در پی بهبود بخشیدن به روابط انسان با هستی و خالق آن، رابطه با دیگران و ارتباط با خود هستند. افزون بر این، دست‏کم برخی صفات و رفتارهای اخلاقی وجود دارد که باید آنها را جزو بیماری‏های روانی به شمار آورد. همچنین اخلاق خوب در حقیقت، نقطه تعادل میان افراط و تفریط و سازگار با آفرینش خاص انسان هستند که می‏توانند به سازگاری و سلامت روانی او کمک کنند. وانگهی، اخلاق می‏تواند به برخورداری انسان از لذت در درازمدت بینجامد. سرانجام داشتن اخلاق حسنه، فرد را محبوب مردم می‏کند و سبب می‏شود فرد ارتباط مناسب‏تری با دیگران داشته باشد و از بهداشت روانی برخوردار گردد. در این نوشتار، با تقسیم مسائل اخلاقی به اجتماعی و فردی، هر کدام را جداگانه بازکاوی کرده‏ایم. در قسمت اخلاق اجتماعی، با اشاره به اهمیت تعامل با دیگران در تامین نیازها و در نتیجه، بهداشت روانی انسان، پی‏آمدهای برخی صفات و رفتارهای اخلاقی و اجتماعی همچون حسن خلق، فروتنی و خیرخواهی را برشمرده‏ایم. در بخش اخلاق فردی نیز، نقش برخی صفات و رفتارهای اخلاقی، مانند زهد، صبر و توکل را در بهداشت روانی بررسی کرده‏ایم.

در این پژوهش، دو مفهوم از روان‏شناسی اجتماعی، یعنی رفتار حمایتی و پرخاشگری را به اختصار معرفی کرده و سپس به ارزش‏یابی آنها از دیدگاه قرآن پرداخته‏ایم. نتایج این پژوهشِ موضوع محور عبارت است از: الف) اصل اولیه بر رفتار حمایتی است و پرخاشگری به هنگام ضرورت، انجام می‏شود؛ ب) رفتار حمایتی به سه شکل مالی، عاطفی و رفتاری صورت می‏گیرد؛ ج) تنها هنگامی از رفتار حمایتی نهی می‏شود که اولاً، سبب تقویت دشمنان و دشمنی آنها با اسلام بشود؛ ثانیا، به تقویت صفات منفی مانند تنبلی و احساس ذلت بینجامد؛ د) پرخاشگری، نه قابل نفی مطلق و نه قابل دفاع مطلق است؛ ه) همواره در طول زندگی بشر، پرخاشگری وجود داشته است؛ و) هدف از پرخاشگری، باید معقول و در جهت اصلاح فرد و جامعه باشد؛ ز) نوع پرخاشگری باید با هدف مورد نظر سازگار باشد؛ ح) قرآن، به شیوه‏های گوناگون پرخاشگری (عملی و کلامی) پرداخته است.

هدف این پژوهش، بررسی رابطه میان انگیزه پیشرفت و خوش‏بینی و روشن ساختن رابطه میان مؤلفه‏های این دو متغیر و نیز متغیرهایی همچون رقابت‏جویی و سطح تحصیلات است. پژوهشگر به منظور آزمودن فرضیه‏هایش، از میان دانش‏پژوهان مرد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی قدس‏سره قم در سال تحصیلی 86 - 1385، 63 نفر را به تصادف برگزید. تمامی شرکت کنندگان، «آزمون انگیزه پیشرفت هلمریچ» را که در استان مازندران هنجاریابی شده است و نیز آزمون خوش‏بینی را که پژوهشگر ترجمه و اعتباریابی کرده است، پاسخ دادند. داده‏ها به روش هم‏بستگی پیرسون، آماره t و رگرسیون تحلیل شدند. نتایج نشان داد که میان انگیزه پیشرفت بدون احتساب یکی از مؤلفه‏های آن با خوش‏بینی تعمیم یافته رابطه مثبت معنادار وجود دارد. همچنین دو مؤلفه «گرایش به پیشرفت» و «پشتکار» از مؤلفه‏های انگیزه پیشرفت، با خوش‏بینی رابطه مثبت معنادار دارند. بین «رقابت‏جویی» یکی دیگر از مؤلفه‏های انگیزه پیشرفت با خوش‏بینی، رابطه معناداری مشاهده نشد. نمره‏های انگیزه پیشرفت و خوش‏بینی دانش‏پژوهان دوره کارشناسی با دانش‏پژوهان دوره کارشناسی ارشد تفاوت معناداری ندارند. نتیجه اینکه سه فرضیه از چهار فرضیه یاد شده تایید می‏شود؛ یعنی بین خوش‏بینی و انگیزه پیشرفت، رابطه معناداری وجود دارد. پنج مؤلفه انگیزه پیشرفت از نظر میزان رابطه با خوش‏بینی متفاوت هستند و رقابت‏جویی با خوش‏بینی، رابطه منفی دارد. همچنین میان سطح تحصیلات و میزان انگیزه پیشرفت رابطه‏ای وجود ندارد.

هدف این پژوهش، آزمودن این فرضیه است که آیا میان آموزه‏های دینی (اگر به صورت شاخص‏های اندازه‏پذیر تبدیل شوند) در حوزه شادکامی با شادکامی روان‏شناختی و افسردگی رابطه‏ای وجود دارد؟ همچنین آیا بر اساس منابع مذهبی می‏توان ابزاری ساخت که شادکامی افراد را بسنجد؟ پژوهش حاضر، این رابطه را در 42 نفر از دانش‏پژوهان متاهل مرد و زن در سطح کارشناسی و کارشناسی ارشد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی قدس‏سره شهر قم بررسی کرده است. بدین منظور، پرسش‏نامه‏ای از مؤلفه‏های شادکامی در روایت‏های معصومین علیهم‏السلام تهیه و اعتباریابی شد و سپس همراه با پرسش‏نامه شادکامی آکسفورد و سیاهه افسردگی بک، بر روی گروه نمونه اجرا گردید. آن‏گاه داده‏ها با استفاده از روش هم‏بستگی گشتاوری پیرسون تجزیه و تحلیل شدند. نتایج نشان دادند میان شادکامی دینی با شادکامی روان‏شناختی رابطه معنادار مثبت و با افسردگی، رابطه معنادار منفی وجود دارد. با توجه به این رابطه، از این پژوهش برآمد که بر اساس منابع مذهبی می‏توان ابزاری ساخت که شادکامی افراد مذهبی و غیر مذهبی را بسنجد. همچنین رابطه معکوس میان شادکامی و افسردگی نشان می‏دهد که می‏توان مداخله‏هایی ترتیب داد تا سبک زندگی افراد افسرده، به گونه‏ای با تمرین مؤلفه‏های شادکامی دینی تغییر کند.

هدف پژوهش حاضر بررسی رابطه مهارت‏های ارتباطی و رضایت زناشویی است. در این پژوهش، از روش تحقیق هم‏بستگی استفاده شد. 45 نفر از طلبه‏های مرد و زن حوزه علمیه قم با روش تصادفی خوشه‏ای گزینش شدند و با توجه به هدف و فرضیه‏های پژوهش، مورد آزمون قرار گرفتند. برای بررسی مهارت‏های ارتباطی، از پرسش‏نامه مهارت‏های ارتباطی و برای سنجش رضایت زناشویی از پرسش‏نامه رضایت زناشویی انریچ استفاده گردید. همچنین تجزیه و تحلیل داده‏ها از طریق آزمون ضریب هم‏بستگی پیرسون محاسبه شد. نتیجه پژوهش نشان داد هم‏بستگی معنادار بین مهارت‏های ارتباطی و رضایت زناشویی وجود دارد. نیز بین 4 مؤفه از مؤفه‏های مهارت‏های ارتباطی (مدیریت هیجانی، بیان کلامی، مهارت‏های شنیداری و بینش) با رضایت زناشویی ارتباط مثبت معنادار وجود دارد. بنابراین، هرچه مهارت‏های ارتباطی افزایش یابد، رضایت زناشویی نیز افزایش می‏یابد.

ین نوشته، به معرفی و نقدی خلاصه از کتاب نظریه‏های سکولار و مذهبی در رشد اخلاقی پرداخته است. در این نوشته، پس از معرفی نویسنده کتاب، فصل‏بندی و خلاصه محتوای کتاب ارائه می‏شود. سپس نکاتی نقدگونه درباره محتوای بخش سوم کتاب و توفیق نویسنده در دست‏یابی به هدفی که مدعی آن است بیان می‏گردد. در پایان، فهرستی از دیگر آثار همین نویسنده ارائه خواهد شد. محتوای بخش‏های کتاب چنین است: بخش اول، چارچوبی برای مقایسه نظریه‏ها ارائه می‏کند؛ بخش دوم، به نظریه‏های سکولار می‏پردازد؛ بخش سوم، مدعی ارائه نظریه‏های نهفته در آموزه‏های ادیان است و بخش چهارم، تاملات پایانی نویسنده را تشکیل می‏دهد.