زینب طیبی

هر ارتباطی لزوماً بر اصولی استوار است. از این میان، روابط همسران به اولویت، چنین است. قرآن به عنوان کتاب جامع زندگی، در این باره به همسران پیشنهادهایی دارد که از دلالت یابی آیات به دست می آید.کشف مدالیل و مقاصد آیات و ارائه راهکار قرآنی در سطح خانواده و اجتماع، بدون بهره گیری از کلام معصومان (علیهم السلام) ناقص و کم فایده است. از این رو، نوشتار حاضر اهمّ اصول مورد نظر را مطابق با روایات تفسیری و غیرتفسیری امام رضا (علیه السلام) تبیین و تفسیر کرده است. بنابراین، منابع مهمّ مقاله را تفسیرهای روایی و منابع حدیثی تشکیل می دهد؛ متونی که دیدگاه امام رضا (علیه السلام) را ذیل آیات یا فارغ از آن، بازتاب داده است.  سوره نساء حاوی اصول روابط همسران است. این سوره مهم ترین اصول روابط همسران را به طور کلی بر محور تساوی خَلقی بین زن و مرد و بر اساس خویشاوندی تکوینی تعریف کرده و بر دوطرفه بودن رابطه حق و تکلیف بین همسران تأکید دارد. همچنین، مسئولیت مالی و مدیریتی میان همسران را به مقتضای شرایط فردی و اجتماع خانوادگی به رسمیت می شناسد به گونه ای که با درنظرگرفتن تمام این امور، مطابق مصالح فردی و اجتماعی قانون گذاری کرده است. شیوه تحقیق،کتابخانه ای و توصیفی تحلیلی است و محدوده پژوهش تنها آیات حاویِ اصولی است که روابط همسران را در سوره نساء سامان می بخشد.

یکی از جریان های تفسیری معاصر اهل سنّت که می توان ریشه های آن را در قرون اولیه و میانی بازکاوی نمود، جریان قرآنیون یا اهل قرآن است که متأثر از دیدگاه های درون دینی و برون دینی، با قرآن بسندگی و انکار نقش سنّت در شناخت دین، رو به گسترش نهاده است. از آنجا که مبانی این جریان مانند جامعیت تفصیلی حقایق قرآن، نفی وجود ابهام در احکام و آموزه های دینی در سایه امکان و جواز تدبر و تعقل در قرآن و انکار نقش سنّت در شناخت دین به دلایلی مانند وحیانی نبودن، شرک آمیز بودن، ظنّی بودن، مخدوش بودن، تاریخی و زمان مند بودن، تفرقه انگیز بودن و قابل احراز نبودن نسبت سنّت به پیامبر (ص)، می تواند به گسترش نگاه منفی به سنّت و رأی گروی و تأویل گروی در برداشت از مفاهیم و مدالیل آیات قرآن منجر گردد، در این نوشتار تلاش شده است تا با روش کتابخانه ای و رویکردی تحلیلی انتقادی، نخست بسترهای پیدایش این اندیشه روشن گردد و سپس به آسیب های مبنایی و روشی قرآنیون در فهم و تفسیر قرآن پرداخته شود.

موضوع کارکرد دین در دهه های اخیر، به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی و فروپاشی نظام کمونیستی و ابطال نظریه «افیون بودن دین» و تجربه موفق حضور دین در عرصه های مختلف و تأکید معمار بزرگ انقلاب اسلامی، حضرت امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری بر جامعیت اسلام و پیوند ناگسستنی دین و سیاست، به صورت جدی تری در گام دوم انقلاب اسلامی مطرح شده است. پژوهش حاضر با هدف آشکارکردن کارایی دین در عصر حاضر و نتایج حضور دین در عرصه های اجتماعی، به روش درون دینی و با بهره گیری از منابع مکتوب کتابخانه ای، به تحلیل کارکردهای اجتماعی دین در گام دوم انقلاب اسلامی از منظر نهج البلاغه و بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی پرداخته است. این کارکردها به روشنی در آیات وحی، خطبه ها، نامه ها و حکمت های نهج البلاغه آمده است. مقام معظم رهبری در تعیین سیاست های کلی نظام در گام دوم انقلاب اسلامی با تمسک به قرآن و سنّت به ویژه نهج البلاغه، به کارکردهای اجتماعی دین پرداخته اند و از نیروی جوان به طور خاص برای تحقق آن دعوت کرده اند. نتایج تحقیق نشان می دهد که تشکیل حکومت اسلامی، عدالت و مبارزه با فساد، افزایش اخلاق و معنویت، استقلال و آزادی، بصیرت افزایی در مقابله با دشمن و وحدت و جلوگیری از اختلاف و تفرقه، از مهم ترین کارکردهای دین در اجتماع است. بارزترین دستاورد بررسی کارکردهای اجتماعی دین، اثبات جامعیت و کارکرد حداکثری دین در اداره جامعه است که بررسی سیره امام علی(ع) و بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی، این حقیقت را به خوبی نمایان می کند.

محمد ابوزید دمنهوری که کتاب » الهدایة و العرفان فی تفسیر القرآن بالقرآن « را نوشته، از چهره های شاخص قرآنیون در هند است. نگارنده در این مقاله، بر مبنای قرآن و عقل، تفسیر یادشده را از جهت آسیبهای روشی چ نقد میکند. از جمله به دلیل: قرآنبسندگی و نفی حجیت سنت، تأویلات ناهمگون و غیر منطقی، تفسیر به رأی و برداشت ذوقی از آیات، نادیده انگاری قواعد ادبی مورد اتفاق ادیبان، تجربهگرایی در فهم و تفسیر قرآن. تأویلهای غلط دمنهوری از معجزات و استناد گزینشی او به مضامین آیات قرآن، از اشکالهای جدّی نگارنده بر اوست.

 بنا بر اصل شانزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ازآنجاکه زبان قرآن و علوم و معارف اسلامی، عربی است و ادبیات فارسی به طور کامل با آن آمیخته است، این زبان باید پس از دوره ابتدایی تا پایان دوره متوسطه در همه کلاس ها و در همه رشته ها تدریس شود. با توجه به جایگاه آموزش وپرورش در تربیت نیروی انسانی کارآزموده و متخصص و انتقال ارزش های اسلامی به نسل های بعد، تلاش مستمر در تقویت مبانی، روش های آموزش و یادگیری زبان عربی متناسب با سند جامع علمی کشور و اسناد بالادستی و جهت دهی امکانات و منابع به سوی دانش و مهارت تخصصی آموزش زبان عربی تلاشی بایسته است. نوشتار حاضر با روش کتابخانه ای در گردآوری داده ها و روش تحقیق توصیفی– تحلیلی در پردازش اطلاعات سامان یافته است. نتایج تحقیق نشان می دهد که آموزش پرسش محور، گروه محور، آموزش مبتنی بر تفاوت های فردی، آموزش بهره مند از فناوری اطلاعات و ارتباطات، آموزش مبتنی بر بازی، یادگیری متکی بر تفکر انتقادی و آموزش مبتنی بر فهم متن با قید دینی از راهبردهای آموزش و یادگیری اثربخش زبان عربی در دوره متوسطه است.

هدف از آفرینش بشر هدایت و قرار دادن او در مسیر عبودیت است. خداوند متعال این رسالت خطیر را بر عهده پیامبران نهاده است و آنها را با معجزات و خصایص پیامبرانه تایید کرده تا کاروان بشری را به کمال مطلوب رسانند و جان های نورانی را آماده ملاقات پروردگار کنند. در این میان معجزه بی بدیل پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله وسلم با بیانی منحصر به فرد به زیبایی زندگانی انبیا و راه و روش آنها در مسیر هدایت بشر را در قالب داستان به تصویر کشیده است؛ چراکه بیان پیام به صورت غیرمستقیم و در اثنای قصص؛ تاثیرات هدایتی و تربیتی قابل توجه و فزاینده تری بر مخاطبان دارد. از آنجا که شناسایی و بازنگری اصول و روش های تربیتی انبیا در قصص قرآن؛ راهگشای بسیاری از مسایل و مشکلات تربیتی در سطوح مختلف اقشار جامعه اسلامی است این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی و بهره گیری از منابع مکتوب کتابخانه ای به بیان اصول و روش های تربیتی انبیا در قصص قرآن درنظر علامه طباطبایی و سید قطب اختصاص یافته است. نگرش در آیات وحی بیانگر آن است که اصل کرامت؛ توحید محوری؛ عزت مداری؛ تدریج محوری؛ اخلاق ورزی؛ اصلاح شرایط و روابط انسانی؛ صداقت و روش های تربیتی اسوه سازی؛ تشویق و تنبیه؛ انذار و تبشیر؛ تغافل؛ امر به معروف و نهی از منکر از جمله اصول و روش های تربیتی انبیا است که در تفاسیر گرانسنگ المیزان فی تفسیر القرآن و فی ظلال القران؛ به روشنی آمده است.

با وجود آنکه اطاعت مطلق و حجیت سنّت گفتاری و غیرگفتاری پیامبر6 به روشنی در آیات وحی آمده است، اما قرآنیون که از جریان های تفسیری معاصر اهل سنّت به شمار می روند، بر مبنای اندیشه قرآن بسندگی در دین، با رأی گروی و تأویل گروی در برداشت از مفاهیم و مدالیل آیات وجوب اطاعت از پیامبر6، بر نفی جایگاه سنّت در شناخت دین پای فشرده اند. صاحبان این جریان با انکار حجیت سنّت برمبنای جامعیت تفصیلی حقایق قرآن، نفی وجود ابهام در احکام و آموزه های دینی در سایه امکان وجواز تدبر در قرآن، معصوم نبودن پیامبر6، تعلق اراده الهی بر حفاظت انحصاری قرآن، انحصار تشریع در قرآن و عدم اصالت تاریخی روایات پیامبر6، درگسترش نگاه منفی به سنّت و برداشت ذوقی از آیات اطاعت از پیامبر6 کوشیده اند. در این نوشتار تلاش شده است تا با رویکردی تحلیلی- انتقادی، آسیب های مبنایی این جریان در فهم و تفسیر آیات برابری اطاعت از پیامبر 6 با اطاعت الهی و آیات وجوب اطاعت مطلق از پیامبر6 روشن شود.

از آنجا که شبهات مطرح شده در باره پوشش زنان و مردان روبه گسترش است، شناخت علمی دیدگاه های مفسران در این باره تلاشی بایسته است. ازاین رو، پژوهش حاضر با هدف بررسی حدود پوشش و نگاه در تفاسیر فریقین به روش توصیفی- اسنادی انجام شد. بدین منظور منابع مکتوب مربوطه مورد بررسی قرار گرفت و با ارائه ای نوین، منسجم و منطقی از پژوهش های گذشته درباره حجاب و استدلال بر دیدگاه فقها و مفسران درباره پوشش در آیات 59 سوره احزاب و آیات 30، 31 و60 سوره نور، حدود پوشش و نگاه در تفاسیر فریقین تحلیل و بررسی گردید. نتایج نشان داد که اصل وجوب پوشش مورد اجماع مفسران فریقین و از ضروریات دین است، ولی حدود پوشش میان فقها و مفسران فریقین مورد بحث و گفت وگو است. باوجود شهرت وجوب پوشاندن تمام بدن جز وجه و کفین، تفاسیر دیگری از وجوب پوشاندن همه بدن جز چهره، پوشاندن تمام بدن، پوشاندن تمام بدن جز وجه، کفین و پاها و پوشاندن زینت های ظاهری و ملازمه حدود پوشش و نگاه مطرح شده است.

گرایش به زیبایی و جمال دوستی از ابعاد وجودی انسان است که به روشنی در آیات وحی و روایات معصومین علیهم السلام آمده است. با وجود آنکه جمال گرایی مذموم نیست اما اگر این گرایش فطری به افراط و اشرافی گری و تشریفات دنیوی بیانجامد مورد نکوهش است. مراد از اشرافی گری میل و رغبت کردن به تجملات و ظواهر زندگی است. گرایش به تجملات و زرق و برق دنیا آسیب ها و پیامدهایی در اقتصاد فرد خانواده و جامعه به دنبال دارد. مفروض شدن دنیا زدگی به چالش کشیدن انقلاب مصرف گرایی فرد و خانواده وابسته شدن به بیگانگان تغییر الگوی خانواده از حوزه تولید به حوزه مصرف افزایش فاصله طبقاتی تضییع بیت المال و عدم پیشرفت جامعه از جمله آسیب های آن است. ترویج الگوگیری از سیره معصومان علیهم السلام تقویت باورهای دینی و ارزش های معنوی مانند زهد و پارسایی، قناعت و مناعت طبع، میانه روی از راهکارهای قرآنی و روایی مقابله با تجمل گرایی است. در این پژوهش، روش گردآوری اطلاعات و داده ها کتابخانه ای، ابزار گردآوری، فیش برداری و روش پردازش اطلاعات، توصیفی - تحلیلی است.

قرآن کریم مهمترین منبع شناخت فرهنگ و معارف اسلامی است که امور هدایتی انسان از مسائل اعتقادی، اخلاقی، تاریخی، فقهی، حقوقی و اقتصادی در آن انعکاس یافته است. باتوجه به هدف اصلی نزول قرآن یعنی تربیت و هدایت بشر، تبیین تفصیلی آموزه ای هدایتی این کتاب مقدس، در درجه نخست از ناحیه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم و ائمه علیهم السلام به وقوع پیوست و در درجه بعد، مفسران و اندیشمندان اسلامی به این مهم پرداختند. از آنجا که سوره اعراف از جمله سور کلام الله مجید است که در آن سخن از اساسی ترین مباحث هدایتی بشر آمده است، این نشتار می کوشد با روش تحقیق کتابخانه ای و پردازش اطلاعات با رویکرد توصیفی - تحلیلی، مهمترین آموزه های هدایتی این سوره را در نگرش علامه طباطبایی روشن سازد. یافته های ÷پوهش نشان می دهد نفی ولات غیرخدا، نفی شرک  بت پرستی، عصمت در ابلاغ رسالت، سنجش اعمال در قیامت، عبرت آموزی از سرنوشت دیگران، روش های تربیتی انبیا، تاثیر دعا در تربیت انسان، مبارزه با احرافات اقتصادی، عبرت آموزی از سرنوشت دیگران و ممنوعیت تقلید نابجا از پیشینیان، ازجمله آموزه های هدایتی سوره اعراف در تفسیر المیزان است.

در آیین مقدس اسلام، به عنوان متکامل ترین نسخه شریعت الهی که تضمین سعادت دنیا و آخرت بشر را در همه اعصار برعهده دارد، اخلاص گرانبهاترین گوهر خزانه قلب و روح آدمی است و چشمه های حکمت و دانش را بر زبان انسان جاری می کند و با نورانی کردن چشم بصیرت، پیروزی انسان را تضمین می کند. دستور بندگی خالص در قرآن علاوه بر واژه اخلاص و مشتقّات آن، با کلمات و عبارت هایی مانند: ﴿یُریدُونَ وَجْهَه﴾ و ﴿أَسلم وجهه لله﴾ آمده است. باوجود آنکه گستره اخلاص در قرآن شامل تمام باورهای اعتقادی، اعمال عبادی و صفات پسندیده اخلاقی است، اما آنچه در این تحقیق مورد بررسی قرارگرفته است، مباحثی است که با توجّه به آیات قرآن و دیدگاه مفسّران معاصر شیعه و به ویژه علامه طباطبایی درباره آثار و کارکردهای فردی اخلاص آمده است. این نوشتار با رویکرد توصیفی _ تحلیلی و جمع آوری اطلاعات از منابع مکتوب کتابخانه ای، ایمنی از شیطان و هوای نفس، خشوع همه چیز برای انسان، تقویت خرد، پاداش مضاعف، نجات از دشواری، قرار گرفتن تحت ولایت خدا، برخورداری از دین کامل، بصیرت دل و نیل به میل را از جمله آثار فردی اخلاص در نگرش علامه طباطبایی و مفسران معاصر شیعه دانسته است.

از فضایل اخلاقی مورد تاکید در قرآن کریم، عفت ورزیدن است. عفت به معنای حالتی درونی در انسان است که او را از حرام باز می دارد و به مراتب والای انسانیت رهنمون می کند. عفاف افزون بر این که نقش مهمی در سلوک فردی انسان به سوی مقصد آفرینش دارد، می تواند جامعه را از خطر سقوط اخلاقی و سلطه فرهنگی بیگانگان نجات دهد، از این رو پرداختن به ابعاد عفاف و کارکرد آن در رشد و تعالی انسان بایسته است. با عنایت به این که در قرآن کریم عفت ورزی در سه حوزه کردار، گفتار و اندیشه مطرح شده است و در روایات معصومین:، «عفاف» بهترین عبادت شمرده شده است، این پژوهش با استفاده از منابع مکتوب کتابخانه ای و پردازش اطلاعات با رویکرد توصیفی- تحلیلی، به بررسی ابعاد عفاف پرداخته است. یافته های پژوهش نشان می دهد که از منظر قرآن و حدیث، عفت در نگاه، عفت در پوشش، عدم پوشش لباس شهرت، عدم تبرج، عفت در طعام و مال از مصادیق عفاف در کردار است. قول معروف، سخن به ضرورت، عدم شوخی با نامحرم، استفاده نکردن از محتوای شهوت انگیز نیز در آیات مرتبط با عفاف در گفتار آمده است. همچنین ممنوعیت اختلاط با نامحرم، خلوت نکردن با نامحرم، پرهیز از عشوه و ناز، پرهیز از مصافحه، پرهیز از خلوت گزینی و دلباختگی نامشروع، از جمله راه کارهای قرآن و حدیث برای حفظ عفاف در اندیشه است.

روش تربیت الگویی، یکی از روش های فراگیر و مؤثر در تربیت انسان است. این روش در سرتاسر زندگی و ابعاد مختلف حیات انسان کاربرد دارد و از آنجا که محتوای تربیت را به صورت عینی و عملی ارایه می دهد، در انتقال مفاهیم و آموزش برنامه های تربیتی، مؤثر است. در این روش، یکی از مسایل مهم در هر جامعه، شخصیت هایی هستند که می توانند به عنوان الگویی مناسب، سرمشق دیگران باشند. مسأله ای که قرآن کریم و روایات معصومین(ع) از آن سخن گفته اند و بر بهره گیری از الگو و پیروی از اسوه های حسنه تأکید کرده اند. از شخصیت های معاصر که می تواند الگویی موفق برای نسل حاضر حوزوی و دانشگاهی باشد؛ استاد شهید مرتضی مطهری است. شخصیتی که افزون بر دانش فراوان، مسلح به سلاح ایمان، زیبنده به فضایل اخلاقی و مجهز به برهان و منطق بود و در کنار روشنفکری، پایبند به آموزه های قرآن و عترت و در عین بلندمرتبگی علمی، در نهایت خضوع و فروتنی در برابر دیگران و نمونه تمام عیار یک انسان مطلوب و منطبق با آموزه های قرآنی و روایی بود. در این مقاله تلاش شده است با بهره گیری از آیات و روایات و منابع مکتوب کتابخانه ای و ابزار فیش برداری، شخصیت الگویی شهید مطهری از زوایای مختلف سیاسی، اخلاقی، اجتماعی و علمی بررسی شود.

دعوت به خداپرستی و اخلاص در بندگی، سرلوحه دعوت همه انبیاء الهی بوده است. دستور بندگی خالص در قرآن علاوه بر واژه اخلاص و مشتقّات آن با کلمات و عبارت های متنوّع دیگری آمده است؛ مانند: «یریدون وجهه»، «اسلم وجهه لله»، «نصحوا للّه»، «ابتغاء مرضات اللّه»، «ابتغاء وجه اللّه»، «و قربات عند اللّه»، «حنیف»، «تبتّل الیه». ضدّ اخلاص در اعتقاد و عبادت، شرک و بت پرستی و مقابل اخلاص در طاعت، ریا است که در روایات از آن به «شرک خفی» و «شرک اصغر» تعبیر شده است. گرچه گستره اخلاص در قرآن شامل تمام باورهای اعتقادی، اعمال عبادی و صفات پسندیده اخلاقی است، ولی آنچه در این تحقیق مورد بررسی قرارگرفته است، مباحثی است که با توجّه به آیات قرآن و دیدگاه مفسّران معاصر شیعه و بویژه تفسیر گرانسنگ المیزان درباره آثار اخلاص آمده است. این آیات، اخلاص در اعتقاد، اخلاص در برابر شرک و بت پرستی، اخلاص در اعمال عبادی و همچنین برخی فضائل اخلاق ایمانی مانند اخلاص در انفاق، اطعام، گواهی دادن، نجوا در اصلاح بین مردم، صدقه و هر کار پسندیده را شامل می شود. نوشتار حاضر، با رویکرد توصیفی _ تحلیلی و جمع آوری اطلاعات از منابع مکتوب کتابخانه ای با محوریّت آیات و دیدگاه مشهور مفسّران شیعه و با بهره گیری از منابع اخلاقی و تفسیری، سامان یافته است. نتایج پژوهش نشان می دهد دفع فتنه ها، حرکت و قیام اصلاح طلبانه، طمانینه در قیام برای خدا، عدم خشیت از غیر خدا، وحدت و پیوستگی، پیروزی و عدم شکست در قیام لله، رهایی جامعه از هوسرانی و هوس-مداری و افزایش سطح اعتماد در بین مردم، از آثار اجتماعی اخلاص در تفاسیر معاصر شیعه است.

در آیات مختلف وحی، تجلّی هدایتی قرآن کریم برترین هدایت در میان مکاتب، اندیشه ها و ایدئولوژی های گوناگون معرفی شده است. در این آیات به روشنی آمده است که برنامه هدایتی قرآن کریم جامع و بیانگر تمام نیازهای هدایتی بشر است. از آنجا که بسیاری از موانع و رهنمون های رشد و هدایت انسان در ابعاد مختلف حیات وی در این کتاب آسمانی انعکاس یافته است، شماری از تفاسیر قرن چهاردهم، واکاوی آموزه های هدایتی قرآن با محوریت تفسیر قرآن به قرآن را مهمترین راهبر استخراج رهنمودها و راهبردهای هدایتی قرآن در مسائل اعتقادی، اجتماعی، اخلاقی و تربیتی حیات بشر قرار داده اند. از جمله ی این تفاسیر، المیزان فی تفسیر القرآن و فی ظلال القرآن است که به پویایی، فرازمانی و فرامکانی بودن آموزه های هدایتی این کتاب مقدس و تبیین اعجاز هدایتی آن توجه داشته اند. نظر به آن که در بیستمین سوره قرآن کریم، سخن از اساسی ترین مباحث اعتقادی یعنی مبدا و معاد، نبوت و توجه به یاد خدا از بستر مثال های متعدد رفته است و باری تعالی در سوره ی طه، فرازهای مختلف زندگی حضرت موسی7 را بازگو کرده است و درس های اعتقادی، اجتماعی، اخلاقی و تربیتی این سوره ما را در پیشرفت زندگی و رسیدن به زندگی سعادتمندانه یاری می کند، در این پژوهش کوشش شده است با گردآوری اطلاعات از منابع مکتوب کتابخانه ای و روش تحقیق تحلیلی- توصیفی، مهمترین آموزه های اعتقادی و اخلاقی-تربیتی سوره طه از منظر علامه طباطبایی5 و سیّد قطب، روشن شود. نتایج تحقیق نشان می دهد تبیین توحید باریتعالی، اهداف ارسال انبیا، اهمیت و جایگاه معاد، هدایتگری معجزه ی جاوید پیامبر اکرم6، اهداف تربیتی قصه موسی7، عوامل اضلال و گمراهی بشر، نفی ترس و خشیت از غیر خدا، تحول فکری و معنوی انسان پس از ایمان به خدا، ضرورت یادآوری نعمت های الهی و راه های رسیدن به مقام رضای الهی، از جمله آموزه های اعتقادی و اخلاقی – تربیتی سوره طه است که با گستردگی و عمق بیشتری در تفسیر المیزان نسبت به تفسیر فی ظلال القرآن آمده است.