بهروز حدادی

مفهوم الخلاص یطرح فی مختلف الأدیان وفق مبادئ خاصّه ففی المسیحیه علی سبیل المثال یطرح علی أساس مبادئ الإیمان المسیحی، ویطرح فی الإسلام ضمن عدّه مفاهیم أبرزها النجاه التی قوامها الإیمان الذی یدعو الإسلام إلیه، ومن هذا المنطلق اختلفت آراء المفکّرین العرب المعاصرین حول مسأله تعدّد الأدیان وخلاص أتباع سائر الأدیان، حیث تتراوح هذه الآراء بین الشمولیه والتفرّدیه، فبعضهم یتبنّون رؤیهً شمولیهً ولا یرفضون التعدّدیه الدینیه وبالتالی یعتقدون بإمکانیه خلاص أتباع سائر الأدیان، فی حین أنّ بعضهم الآخر یتبنّون رؤیهً حصریهً تفرّدیهً یرفضون علی أساسها إمکانیه خلاص أتباع سائر الأدیان، بل إنّ بعضهم لا یعتقدون بإمکانیه خلاص أتباع المذاهب الأخری التی تتفرّع علی دینهم. من هذا المنطلق، تمّ تدوین هذه المقاله وفق أسلوب بحثٍ تحلیلی وصفی بالاعتماد علی المصادر المکتبیه بهدف استکشاف آراء المفکّر العراقی المعاصر الدکتور عبد الجبار الرفاعی مع لمحهٍ علی آراء بعض المفکّرین العرب المعاصرین فی هذا الأمر، وقد دلّت النتائج علی أنّه یتبنّی رؤیهً شمولیهً علی ضوء إیمانه بسعه رحمه الله وعمومیتها مع استناده إلی أدلّه عقلیه ودینیه معتبره تثبت إمکانیه خلاص أتباع سائر الأدیان بعیداً عن التعصّب الدینی والطائفی، وذلک من منطلق اعتقاده بمبدأ تعدّدیه الأدیان، حیث یدعو إلی ضروره احترام سائر الأدیان وعدم الاستهانه بتعالیمها ویرفض التکفیر والنزاعات العقائدیه المثیره للعداء والضغینه. بینما أصحاب الرؤیه التفرّدیه من منطلق تعصّبهم الدینی والطائفی لا یستندون إلا إلی أدلّه دینیه یکتنف بعضها الشکّ من جهه السند التأریخی أو لا ترقی دلالتها إلی تعمیم العقاب علی جمیع البشر، کما یمکن تفسیر دلالاتها بنحوٍ آخر بحیث تنتفی حصریتها علی صعید خلاص أتباع سائر الأدیان.

با نگاهی به تاریخ مسیحیت درمی یابیم که زنان عنصری اساسی در تحولات کلیساها بوده اند و درست همانند چهره هایی در عهدعتیق چون دبورا و استر، در عهدجدید نیز زنانی بوده اند که در سمت و سو دادن به مسیحیت نقش فراوانی داشته اند. در عصر اصلاحات دینی محققان سخن از نقش حساس زنانی توانمند و جسور به میان آورده اند ولی تاریخ چون همیشه، از بازنمایی نقش آنان کوتاهی کرده است. اما این که مصلحان دینی چه نگاه و نگرشی به موضوع زن و خانواده داشتند، پرسش مهمی است.مصلحان دینی گر چه در دستگاه فکری مسیحیت تغییرات به وجود آوردند و بعضی از اندیشه های آنان در فهم تفسیر کتاب مقدس و نیز کشیش بودن همه مومنان و آزادی معنوی ایمانداران و مخالفت با شعایرزدگی، نگرش به مساله زن و خانواده را متفاوت کرد ولی آنان فاقد پروژه ای در این حوزه مثل حوزه های دیگری چون نگرش به دیگر ادیان و رواداری دینی بودند و همه دگرگونی های فکریشان در چارچوب پارادیم سنتی موجود در قرون وسطی بود نه چیزی در حد انتظارات جهان مدرن و لذا در موضوعاتی چون برابری کامل انسانی و فرودستی راهی طولانی باقی ماند و البته همین مقدار تغییر، زمینه های فکری و اجتماعی را برای شکل گیری جنبش های عدالت خواهانه در سده ّهای بعد فراهم کرد.

این مقاله درصدد است تا با روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر آثار اصلی توماس آکویناس و ملامهدی نراقی مفهوم رذیلت و گناه و نیز ارتباط آنها با یکدیگر را به صورت مقایسه ای بررسی کند. از نظر آکویناس و نراقی، رذیلت در مقابل فضیلت قرار دارد. مفهوم «رذیلت» از جهت انسان شناختی حاکی از نوعی ناسفتگی درونی و روحی انسان است و «گناه» جنبه عملی و بروزیافته رذیلت و نافرمانی عملی از دستورات خداوند است. گناه فعل بد و رذیلت عادت بد است. رذیلت منشا گناه است و گناه در اخلاق دینی به کار می رود و مربوط به نافرمانی در احکام است و چه بسا به صورت موردی اتفاق بیفتد، اما رذیلت در اخلاق فلسفی به کار برده می شود و امری درونی محسوب می شود. رابطه گناه و رذیلت مثل رابطه شریعت و اخلاق است. در برخی موارد مصداق واحدی دارند، اما اخلاق فراتر از شریعت است. ممکن است کسی مرتکب گناه نشود، اماگرفتار رذیلت باشد. پس کسی که احکام شریعت را رعایت می کند لزوماً فضیلت مند محسوب نمی شود

تأثیر عمیق اندیشه دینی بر منزلت زن در سه دین ابراهیمی، با همه تفاوت ها و نوساناتش، نزد بسیاری از محققان امری پذیرفته شده است. برقراری عدالت، نفی تبعیض، توجه به مهربانی در تعالیم هر سه دین دیده می شود. در خصوص یهودیت، شاید به دلیل دیرپایی و عدم آگاهی از همه تحولات، داوری قدری دشوار باشد و شاید تصور شود که به زنان نگاهی فرودستانه و تحقیرآمیز شده است اما در مسیحیت و اسلام می توان گفت که هم در ناحیه آموزه ها و هم در تنظیم قواعد و قوانین، توجه خوبی به جایگاه زنان شده و همین در جای خود، موجب ارتقای شأن و منزلت زنان شده است. بنابرین، با توجه به مقتضیات عرفی و فرهنگی آن زمان، می توان مدعی شد که ادیان نقش مثبتی در این زمینه داشته و چه بسا بتوان آنها را در تقابل با سنت و عرف رایج زن ستیز دانست. تفکر دینی عرفانی در این میان، جذابیت ها و توانمندی های زیادی داشتند. از این رو، در قرون وسطی، بسیاری از زنان طبقات مختلف اجتماعی شیفته تفکر دینی عرفانی بودند که از جمله مولفه های آن، دو عنصر استقلال و قدرت رهبری را می توان معرفی کرد و می توان آنان را پیشگامان مکاتب زنانه نگر معاصر معرفی کرد.

در این مقاله رابطة دین و دولت، از نگاه کالون بررسی شده است. وی با رویکرد و خاستگاهی الهیاتی به رابطه این دو می نگریست که عناصری چون گناه، نجات در مسیح، تقدیر ازلی و دعوت در آن، اهمیت بسیاری داشت. ولی آیا وی به عنوان مصلح بزرگ کلیسا، نگاهی مردم سالار و ستم ستیز به مقوله دین و دولت داشت؟ آیا کالون آن گونه که می اندیشید، عمل کرد و در اندیشه او ثبات و استمرار وجود داشت؟ کالون با اعطای مشروعیت دینی به دولت مدنی و کلیسا، هریک را دارای نقش و کارکردی مستقل می داند، اما دست بالا را به کلیسا می دهد. وی، از نظام سلطنتی و فردی بیزار است، اما نوعی جمهوری اریستوکراسی را ترجیح می دهد. البته چندان جایگاهی برای رأی مردم و حق اعتراض و اجازه مقاومت مدنی قائل نیست؛ زیرا نهاد قدرت، نهاد تعیین شده توسط خداوند است و به رغم آنکه به لحاظ نظری، نهاد قدرت مدنی را مستقل می دانست، در عمل آن را در خدمت نهاد دین قرار داد.