کاظم استادی

کتاب های منسوب به سلیم بن قیس، تنها آثار تاریخی کلامی شیعی باقی مانده از قرن اول هجری قمری قلمداد می شوند، که به دلایل مختلفی  مورد توجه و اهمیت واقع شده اند. از ویژگی های برجسته این کتاب ها، نقل حوادثی است که همواره میان شیعه و سنّی محلّ اختلاف و کشمکش بوده است.  با توجه به مناقشات متعدد و متنوع پیرامون ابعاد گوناگون کتاب های سلیم، به نظر می رسد که اکنون لازم است این کتاب ها از جهات مختلف مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد؛ که یکی از آنها، بررسی گونه های مختلف نسخه های خطی کتاب های سلیم است. به نظر می رسد، بسیاری از مناقشات حول محور شخصیت سلیم و کتاب های منسوب به وی، با بررسی دقیق نسخه های خطی و اصالت آنها، و نیز روشن شدن ابهامات و تناقضات مرتبط در آن، روشن گردد؛ البته از سوی دیگر، حتی ممکن است ابهامات و اشکالات جدیدی را پیش روی محققان قرار دهد؛ که برای رد یا اثبات گزارش های تاریخی کلامی روایات سلیم، ناچار شوند ابتدا تکلیف این ابهامات نسخه شناسی کتاب ها را روشن نمایند. نگارنده در طی چهار مقاله، کلیاتی پیرامون نسخه های خطی کتاب های سلیم و مدل های مختلف آن ها را مطرح می کنیم؛ که مقاله حاضر، دومین آنها است، و به معرفی نسخه های «گروه ج» و شاخصه های این نسخ پرداخته است.

واقعه «رد الشمس»، معجزه و کرامت بسیار مشهوری است که در چندین روایت، از افراد مختلف در کتب حدیثی و تاریخی سنی و شیعه، ذکر گشته و مورد توجه اندیشمندان قرار گرفته است. امّا در دوره معاصر و ظهور علوم تجربی جدید، افراد متعددی در برخی از یادداشت ها، درباره این رخداد تاریخی، استبعاد نموده اند؛ و آن را انکار یا اشکالاتی را بر این داستان وارد کرده اند. با توجه به اهمیت این معجزه و کرامت، اکنون لازم است پیرامون ابعاد مختلف این داستان و پشتیبانی علمی و حدیثی از آن، تحقیقات بیشتر و جدیدتری صورت گیرد. بنابراین پژوهش گران علاقمند به این حوزه، نیازمند به مأخذ شناسی درباره این رخدادِ تاریخی هستند. در پژوهش حاضر، سعی شده تا به این نیاز پاسخ داده شود؛ و ضمن جستجوی در منابع اطلاعاتی مختلف، بیش از پنجاه اثر (کتاب، مقاله، پایان نامه و ...) با موضوع رد الشمس، شناسایی و معرفی گردند.

مسأله «استمناء» در ابواب مختلف فقهی، بررسی شده است. غالب فقهای شیعه، استمناء را به هر نحوى حرام، بلکه از گناهان کبیره دانسته اند و برای عامل آن، تعزیر برشمرده اند. با توجّه به مبتلی به بودن آن در جامعه، به ویژه جوانان، همچنین نیاز به پژوهش های حدیثی و فقهی بیشتر و جدید دراین باره، ضروری است اسناد روایات مرتبط با این موضوع از جهات گوناگون، بازپژوهی شوند. در این میان به نظر می رسد که پیش از جرح و تعدیل رجالی راویان احادیث مرتبط و نیز پژوهش و بررسی شکلیِ اسناد روایاتِ شیعی، لازم است مشخص شود که «اسناد روایات درباره خودارضایی چه تعداد و از لحاظ شکلی (ساختار اِسناد و طبقات راویان) دارای چه وضعیّتی هستند؟». با بررسی های به عمل آمده سیزده روایت پیرامون استمناء یافت شد که احتمالاً تمامی آنها از دو کتاب احمد بن محمد بن خالد برقی و محمد بن احمد اشعری قمی نقل و در طبقات بعدی نشر یافته اند. البته اسناد روایات استمناء و منابع آنها، از لحاظ وضعیّت شکلی، مشکلات و ابهاماتی نیز دارند.

برای اثبات و استدلال در مسئله امامت و جانشینی پیامبر(ص)، به دلایل کلامی تاریخی، و نیز برخی از آیات قرآن کریم استشهاد می شود؛ یکی از مهم ترین آیات استدلال شده پیرامون این مسئله در دوره معاصر، استناد به  آیه ابتلای حضرت ابراهیم(ع) است. همچنین، با بررسی نوشته های کوتاه یا مقالات مستقل پیرامون این آیه، مشخص می شود که مجموع نکات و برداشت های برخی از اندیشمندان شیعی معاصر از این آیه، حدود چهارده گزاره کلامی است. البته تفاسیر و تأویل های این آیه، منجر به مناقشات متعددی نیز شده است. بنابراین، مهم است که قبل از نقد و بررسی دلالت آیه ابتلای ابراهیم(ع) در مسائل امامت، مسائلی همچون «سیر تاریخی استشهادات به آیه ابتلاء» مشخص گردند، تا دانسته شود که اولین استشهادات به این آیه در مسئله امامت، در کدام یک از منابع شیعی و در چه قرنی رخ داده و سابقه این استدلال ها چگونه هستند؟ در پژوهش حاضر به روش بررسی کتابخانه ای، منابع مختلف شیعی مورد بررسی قرار گرفت و مشخص شد که استناد به آیه ابتلای حضرت ابراهیم(ع) برای اثبات مسئله امامت، وضعیتی «پسینی» و جدید دارد؛ به این معنی که با گذشت زمان و ظهور مجادلات فرقه ای و مذهبی اسلامی شیعه و عامه در قرون میانی و متأخر، استشهادات به این آیه برای مسئله امامت، شکل گرفته و برجسته شده است. به عبارت دیگر، علما و اندیشمندانِ شیعه قرون نخستین، برداشت ها و تأویلات امامتیِ خاصی از آیه ابتلاء نداشته اند.

شاه عباس صفوی (م1038ق) در دوران پادشاهی طولانی مدت خود، نگاه ویژه ای به تأسیس حوزه های دینی و مدارس علمیه و نیز نشر کتاب و وقف آن ها داشته است. جدای از آن، وی شخصاً چندین مجموعه بزرگ نسخ خطی را، وقف برخی از آستان های مقدسه و مدارس علمیه نموده است؛ که از جمله آنها، وقف یکصد و ده نسخه خطی کوچک و بزرگ بر حرم حضرت معصومه(س) و بر مدرسه آستانه مزبوره به تاریخ ذی قعده سال 1037ق می باشد. مناسب بود تا پژوهشِ میدانی و بررسی آماری گسترده ای صورت گیرد تا مشخص شود که وضعیت این نسخ وقفی شاه عباس و موجودی آنها چگونه اند؟ و در حال حاضر، چه تعدادی از این یکصد و ده نسخه وقفی در کتابخانه آستانه حرم قم یا مراکز کتابخانه ای دیگر وجود دارند؛ و مشخصات فهرستی این نسخ، چگونه هستند؟ پس از بررسی های مفصل، مشخص شد که از این مجموعه، تنها شش نسخه خطی «روض الجنان (3 مجلد)؛ الشجره الالهیه؛ المباحث المشرقیه؛ حاشیه علی شرح العقائد النسفیه» اکنون در آستانه قم و مدرسه فیضیه جنب آن، موجود هستند؛ و مابقی نسخه های وقفی شاه عباس صفوی، مفقود می باشند و اطلاعی از آنها در دست نیست.

در نوشته ها و مقالات مختلف، درباره اهمیت کتاب های منسوب به سلیم بن قیس، مطالبی ذکر شده است. برخی عناوین اهمیت زا برای این اثر عبارت اند از: الف. قدمت تاریخی کتاب؛ ب. صحابی خاص بودن شخص سلیم؛ ج. بی واسطه بودن برخی از احادیث سلیم؛ د. تأییدیه امامان معصوم(ع) بر نسخه هایی از کتاب های سلیم؛ ه . دربرداشتن مطالب ویژه، منحصربه فرد و شاذ. بنابراین، ازآن جاکه کتاب منسوب به سلیم بن قیس، یک کتاب حدیثی متقدم است، لازم است تمام ابعاد پیرامون این کتاب بررسی گردند. مقاله پیش رو، متکفل بررسی وضعیت راویان سلیم بن قیس و کتاب وی و برخی از ابهامات و اشکالات پیرامون آن می باشد. در نتیجه بررسی های این پژوهش، مشخص شد که فقط شخص ابان بن ابی عیاش راوی مستقیم روایات سلیم می باشد و همه احادیث سلیم خبر واحدند. همچنین، وضعیت راویان کتاب و احادیث سلیم بن قیس، یعنی ابن اذینه و معمر بن راشد روشن نیست و ابهامات جدی درباره ارتباط این دو شخصیت با کتاب سلیم وجود دارد. نیز اگر از اسناد و طرق جعلی یا تعویض شده برای احادیث سلیم صرف نظر کنیم، غالب راویان واسطه ای اسناد احادیث منسوب به سلیم، افراد مهمل، مجهول، ضعیف و یا از غلات شیعه می باشند.

بنابر آموزه های شیعه، امامت و رهبریِ جامعه اسلامی و جانشینی پیامبر اکرم (ص) در امور دینی و دنیوی است و پیامبر اکرم (ص) از ابتدای دوران رسالت خود ضمن معرفی جانشین خویش به موضوع امامت مسلمانان پس از وفات خود، اهتمام جدی داشته است. برای اثبات امامت و جانشینی پیامبر (ص)، به دلایل کلامی، تاریخی و نیز آیات قرآن همانند آیه ۱۲۴ سوره بقره، یعنی آیه ابتلای ابراهیم (ع)، استشهاد می شود. بنابراین، برای پرداختن و نقد و بررسی دلالت آیه ابتلای ابراهیم در مسائل امامت، لازم است پیشاپیش روشن شود که آیا تبیین مفهوم امامت به وسیله آیات قرآن با مختصات پیشینی در صدر اسلام است یا این تبیین قرآنی با مختصات و مفاهیم ایجادشده متأخر و جدید صورت گرفته است. در پژوهش پیش رو، به بررسی تفاسیر کهن شیعی ذیل آیه ابتلای ابراهیم، پرداخته شده است. در این پژوهش روشن شد که مفسران متقدم شیعه حداقل تا قرن چهارم آیه ابتلای ابراهیم (ع) را دلیل اثبات وجود امامت نگرفته اند و به این آیه در امامت خاصه استشهاد نکرده اند.