اسماعیل اثباتی

«کیسانیه» از نخستین انشعابات شیعی است که پس از قیام مختار به وجود آمد و تا نیمه های قرن دوم در صحنه فعالیت های کلامی و سیاسی جهان اسلام حضور داشت. این نوشتار با روش تحلیلی و توصیفی، چگونگی انقراض کیسانیه را بررسی می کند. این فرقه پس از ایجاد انشعابات درون گروهیِ متعدد در بین کیسانیه، آرام آرام از صحنه روزگار محو شد؛ برخی از هواداران آن به غلو کشیده شدند و راه خود را از شیعیان به کلی جدا کردند و برخی، متمایل به تفکرات امامی شدند و اندک اندک به سوی امامیه برگشتند. ودادالقاضی در کتاب «الکیسانیه فی الأدب و التاریخ» در بحث از تعاملات کیسانیه و امامیه می کوشد منکر گرایش کیسانیه به امامیه شود. او گزارش های مربوط به تغییر مذهب چهره های شاخصی مانند سیدحمیری و کُثیر عِزَه را ساخته امامیه برای تأیید مذهب خود می داند، درحالی که براساس یافته های نوشتار حاضر، گروهی از کیسانیه پس از محمد حنفیه، امامت امام سجاد(ع) و گروهی دیگر پس از وفات ابوهاشم، امامت امام باقر(ع) را پذیرفتند. شواهد کافی درباره تغییر مذهب سیدحمیری در دست است، درحالی که این شواهد درباره تغییر مذهب کُثیرعِزَه به اندازه کافی نیست، بلکه دلایل کافی برای حکم به کیسانی بودن او تا آخر عمر وجود دارد.

یکی از باور های رایج میان مردم، اعتقاد به تأثیر چشم زخم است. از دیرباز، برخی این باور را در زمره باور های خرافی دانسته اند که مبنای عقلی و شرعی ندارد و برخی دیگر، آن را باوری برخاسته از شرع دانسته اند که مخالفتی با مبانی عقلی ندارد و ازاین رو، وجهی برای مخالفت با آن نیست و برای اثبات ادعای خود به برخی از آیات قرآن تمسک جسته اند. در این نوشتار، با روش توصیفی و تحلیلی، دلایل قرآنی باور به چشم زخم از لابه لای متون تفسیر، تاریخ و کلام اسلامی، استخراج و دلالت آن ها بر مقصود بررسی می شود تا مشخص شود آیا بر پایه آیات قرآنی می توان به حقانیت این باور استدلال کرد یا خیر؟ هیچ یک از آیات ادعاشده دلالتی بر صحت باور به چشم زخم ندارند، بلکه باور های پیشاتفسیریِ مفسران درباره تأثیر چشم زخم بر تفسیر آن ها از آیات قرآنی سایه افکنده است. از سویی، هیچ روایت تفسیری معتبری درباره شأن نزول آیات ادعاشده یا تفسیر این آیات به نحوی که مرتبط با چشم زخم باشد و نیز روایت یا دلیل معتبری که نشان دهد خواندن یا همراه داشتن برخی از آیات ادعاشده سبب جلوگیری از چشم زخم می شود، یافت نشد.

آخرین آیات سوره قلم از مشهورترین آیات بین مردم است که به آیه «وان یکاد» مشهور است. شهرت و رواج این آیه در بین مردم بیشتر از آن جهت است که به عنوان حرزی در برابر چشم زخم شناخته شده است. در این نوشتار به ریشه یابی این باور پرداخته شده است. در منابع اهل سنت روایتی به نقل از کلبی گزارش شده که نشان می دهد در پی تلاش مشرکان برای آسیب رساندن به پیامبر از طریق چشم زخم این آیه نازل شد. این شان نزول باعث شده بیشتر مفسران نیز این آیه را مرتبط با چشم زخم بدانند در حالی که این روایت معتبر نیست و روایات صحیحی در منابع شیعی نزول این آیات را مرتبط با موضوع امامت دانسته اند. برخی از مفسران منظور از آیه را نگاه از روی خشم و دشمنی دانسته و ارتباط آیه با مسأله چشم زخم را انکار کرده اند. از سویی هیچ روایت و دلیل معتبری که نشان دهد این آیه برای دفع چشم زخم مؤثر است یافت نشد، تنها مستند این باور قول حسن بصری است که به پیامبر(ص) منتسب نشده و احتمالا برداشت او از آیه بوده است و در برخی منابع متاخر شیعه به اشتباه به امام حسن(ع) منتسب شده است.

محمد بن یعقوب کلینی رازی (د.329 ق)، در تدوین مهم ترین جامع حدیثی شیعه، پیش از پرداختن به مباحث فقهی، روایات اعتقادی را در دو جلد مطرح کرده است. این بخش یکی از مهم ترین منابع احادیث اعتقادی شیعه است. استفاده بهینه از این بخش درگرو پی بردن به اندیشه ها و نوع نگاه شیخ کلینی به هر موضوع است. ازآنجاکه الکافی تنها اثر بازمانده از شیخ کلینی است که به شیوه محدثان و نه متکلمان، نوشته شده است، استخراج دیدگاه کلامی شیخ کلینی با چالش هایی مواجه است ازجمله اینکه آیا نظرات وی را می توان بر مبنای کتابش که یک اثر حدیثی است، درک کرد؟ برای استخراج آرای او به چه شیوه ای باید عمل کرد؟ این پژوهش به شیوه توصیفی تحلیلی درپی یافتن شواهد و قرائنی برای استخراج اندیشه های کلامی شیخ کلینی است. آرای کلامی شیخ کلینی با دقت در نام گذاری ابواب، نوع چینش ابواب و کتاب ها، توجه به محتوای کلی روایات یک باب، دقت در مضمون روایات نقل شده و مقایسه آن ها با دسته ای از روایات که کنار گذاشته شده اند، قابل استخراج است. علاوه بر این شیخ کلینی در مقدمه کافی و گاه در میان روایات اظهارنظرهایی دارد که هرچند اندک ولی مغتنم هستند.

معانى اصطلاحات مورد استفاده در دانش های گوناگون با معانی لغوی واژگان متفاوت است و با مراجعه به لغت نامه ها قابل درک نیست. در پاسخ به این نیاز جامعه علمی، دانش پژوهان رشته های گوناگون کتابهایی را تألیف کرده اند. در دانش کلام نیز این احساس نیاز متکلمان را به تدوین فرهنگ های اصطلاحات واداشته است. کتاب هایی که در مواردی متأثر از مبانی و مذاهب کلامی نویسندگان و مشرب های فکری آنها تدوین شده است. نوشتار حاضر سیری در تاریخچه نگارش های اصطلاحات کلامی داشته و کوشیده است با معرفی مهم ترین منابع موجود، راه شناخت و استفاده از این منابع را تسهیل کند. برای یافتن معانی اصطلاحات کلامی می توان به موسوعه های فراگیر مانند مفاتیح العوم خوارزمی یا التعریفات جرجانی که اصطلاحات همه علوم را معرفی کرده اند مراجعه کرد یا از فرهنگ های اصطلاحات فلسفی مانند الحدود غزالی یا المبین آمدی استفاده کرد اما بهترین راه مراجعه به کتاب هایی است که به صورت تخصصی اصطلاحات دانش کلام را تعریف کرده اند. در میان شیعیان این مسیر با شیخ مفید آغاز شد اما کتاب شیخ طوسی پربارتر است. اوج این نگارش ها در قرن شش و به دست ابن صاعد بریدی و مقری نیشابوری است. در میان اشاعره ابن فورک اولین اثر را پدید آورد که به وسیله ابو اسحاق شیرازی و ابن سابق صقلی پیگیری شد. در عصر حاضر کتاب های جامعی مانند شرح المصطلحات الکلامیه تدوین شده که جامع اطلاعات منابع قبلی است.

شیخ صدوق اهتمام خاصی به جمع آوری روایات رضوی داشت که حاصل آن نگارش کتاب عیون اخبار الرضا(ع) است. سوگمندانه بسیاری از منابعی که دانشمندان آن روزگار از آن ها بهره می بردند از گردباد حوادث ایمن نمانده و تنها راه اطلاع از محتوای آن ها مراجعه به گزارش هایی است که از آن ها در کتاب ها باقی مانده است. با مطالعه عناوین ابواب، موضوع و سندهای روایات و مقایسه آن ها با اطلاعات رجالی می توان برخی از این کتاب ها را شناسایی کرد. در این نوشتار 30 مورد از منابع مورد استفاده شیخ صدوق شناسایی شده است. از جمله کتاب های مسائل حسن بن علی الوشاء، محمد بن سنان، فتح بن یزید جرجانی، کتاب «الفرق بین الامه و الآل» ریان بن صلت، کتاب« ذکر مجالس الرضا مع اهل الادیان» اثر نوفلی. با استفاده از نتایج این پژوهش می توان گام های مهمی برای بازیابی و بازسازی میراث مفقود روایات رضوی برداشت.  

حدیـث لـوح جابـر، یکـی از احادیـث مشـهوری اسـت کـه پیوسـته مـورد توجـه و اسـتناد علمـای امامیـه در اثبـات امامـت امامـان دوازده گانـه بـوده اسـت. بـا ایـن وصف، اشـکالت و شـبهاتی بـه ایـن روایـت وارد شـده و برخـی در صـدد انـکار آن و جعلـی شـمردن آن بـر آمدهانـد. نوشـتار حاضـر در صـدد بررسـی وضعیـت سـندی ایـن روایـت اسـت. بـه ایـن منظـور ابتـدا گزارشـهای متعـدد از ایـن روایـت شناسـایی شـده و در ادامـه، سـندهای آنهـا بررسـی شـده اسـت. بر این اسـاس هرچند تعدادی از گزارشـهای 9گانه و اسـناد 22گانه این روایت از نظر سـندی ضعیف شـمرده میشـوند، اما عاوه بر صحت سـند برخی از این گزارشـها، شـواهد و قرائـن متعـدد دیگـری باعـث حصـول اطمینـان نسـبت بـه ایـن روایـت میشـوند

ناصر بن علی قفاری از اساتید سلفی دانشگاه محمد بن سعود در کتاب «اصول مذهب الشیعه الامامیه، عرض و نقد» به نقد آرای شیعیان پرداخته است. فصل نخستین کتاب او دیدگاه شیعیان درباره قرآن را به بوته نقد کشیده است. مساله تحریف قرآن یکی از موضوعات مطرح در این بخش است.از نظر او شیعیان از دیرباز باور به تحریف قرآن داشته اند. او با استفاده از برخی از منابع شیعی مانند کتاب «فصل الخطاب فی تحریف کتاب رب الارباب» میرزا حسین نوری، و با نظر به برخی از روایات کتاب کافی، شیخ کلینی را از باورمندان به تحریف قرآن دانسته است. این نوشته ادعاهای او را بررسی کرده و نشان می دهد که شیخ کلینی هرگز ادعای باور به تحریف قرآن را مطرح نکرده و از روایات کافی نیز چنین انگاره ای استخراج نمی شود از سویی شواهد و قرائنی وجود دارد که نشان می دهد شیخ کلینی معتقد به تحریف قرآن نبوده است.

دعا در فرهنگ شیعی جایگاه والایی دارد. دعاهای مأثور بخش مهمی از میراث حدیثی شیعه را تشکیل می دهد. بخشی از این میراث مربوط به دعاهایی است که برای در امان ماندن از آسیب ها و بیماری ها بیان شده است. حرزها و تعویذها از این دسته از دعاها به شمار می آیند که در بین مردم با اقبال بسیاری مواجه هستند. در این میان حرز منسوب به امام جواد علیه السلام شهرت بیشتری یافته و بسیاری از مردم از آن استفاده می کنند. این نوشتار تلاشی است در جهت منبع شناسی و اعتبارسنجی حرز منسوب به امام جواد علیه السلام. به این منظور افزون بر مطالعات رجالی و بررسی سندی، به بررسی متنی و محتوایی حرز نیز پرداخته شده است. متن مربوط به «سبب صدور حرز» با وقایع تاریخی ناسازگار است و با وجود انگیزه کافی برای نقل گسترده، تنها از یک طریق ناشناخته نقل شده است. سند روایت هم آشفتگی های بسیاری دارد. در نتیجه دلیل قانع کننده ای بر انتساب این حرز به امام جواد علیه السلام یافت نشد.

شیخ صدوق(د. 381ق) از محدثان نام آشنای شیعه است؛ او برخی از اخبار و روایات مربوط به امام رضاR را در کتاب گران سنگ عیون اخبار الرضاR گرد آورده است. بخشی از این روایات، گزارش های مربوط به مناظرات امام رضاR است. در این نوشتار، با بررسی سند این روایات و با کمک کتاب های فهرست و رجال تلاش شده منابع مورد استفاده او شناسایی شوند. برخی از این منابع کتاب هایی درباره مجالس مناظره امام مانند کتاب مجالس الرضا مع اهل الادیان اثر حسن(یا حسین) بن محمد نوفلی هاشمی و کتاب الفرق بین الامه و الآل اثر ریان بن صلت قمی بوده است. برخی دیگر نیز درباره امام رضاR تألیف شده و مشتمل بر مناظرات ایشان نیز بوده است. کتاب وفاه الرضای اباصلت هروی را باید از این دست دانست. کتاب های احمد بن علی انصاری، حمدان بن سلیمان نیشابوری، صفوان بن یحیی بیاع سابری، محمد بن یحیی صولی، صالح بن ابی حماد کوفی و علی بن ابراهیم قمی از دیگر منابع شیخ صدوق در نقل مناظرات رضوی است. سند تعدادی از مناظرات روایت شده با شیوه اعتبارسنجی متأخران ضعیف شمرده می شود، اما از نگاه علمای متقدم معتبر تلقی می شود.

شیخ کلینی در عصر غیبت صغری و همزمان با اوج گیری شبهات علیه امامیه به نگارش کتاب کافی اقدام کرد. بسیاری از شبهات مطرح شده علیه امامیه مربوط به اسماء و صفات الهی بود. شیخ کلینی با گزینش روایات و درج آنها در کتاب کافی علاوه بر ارائه تصویری از باورهای شیعیان تلاش کرد به اختلافات موجود در بین امامیه پایان داده و شبهات مخالفان را نیز پاسخ گوید. بررسی روایات کافی نشان می دهد شیخ کلینی قائل به تفکیک بین اسم و مسمی، توقیفی بودن اسماء الهی و جواز شیء نامیدن خدا است. او معیاری برای تفکیک صفات ذات از فعل ارائه کرده و اراده را در زمره صفات فعل الهی جای داده است. به شدت با نظریه تشبیه و تجسیم مخالفت ورزیده و همزمان با تاکید بر اشتراک معنوی صفات الهی و صفات مخلوقین به تفاوت های کاربرد این صفات در باره خدا و مخلوقات توجه کرده است. در پاره ای از صفات الهی مانند صفات خبری نیز از نظریه تاویل حمایت کرده و معنای ظاهری آیات را رد کرده است.

منابع روایی و دعایی شیعه انباشته از دعاهای پر مغزی است که از سوی معصومین (ع) صادر شده است. گونه خاصی از این دعاها -به منظور درخواست از خدا برای حل مشکلات و گرفتاری ها- به خصوص مداوای بیماری ها بیان شده است. اهمیت این دعاها بر کسی پوشیده نیست، اما برای انتساب هر مطلبی به معصومین (ع) باید دلیلی وجود داشته باشد. یکی از راه های بررسی اعتبار نسبی مطالب نقل شده، سنجش میزان اعتبار منبع و کتابی است که دعا یا روایت در آن ذکر شده است. از این رو، شایسته است در خصوص مهم ترین منابع دعاهای طبی شناخته شده با توجه به اعتبار منبع درباره میزان اعتبار آن ها، اظهارنظر کلی صورت گیرد. علاوه بر این، آشنایی با منابع و مأخذ دعاهای طبی اولین مرحله برای دسترسی به این میراث ارزشمند و بهره برداری از آن است. این نوشتار با استفاده از منابع کتابخانه ای و به صورت توصیفی- تحلیلی به بازشناسی مهم ترین منابع دعاهای طبی و اعتبارسنجی آن ها می پردازد. برای این منظور، ابتدا منابعی که در طول تاریخ در گستره دعانگاری یا جمع آوری حدیث، باب خاصی به این موضوع اختصاص داده اند، معرفی شده اند، سپس مشهورترین و گسترده ترین منابع دعایی و روایی معاصر؛ یعنی مفاتیح الجنان و بحارالانوار مورد بررسی قرار گرفته و منابع مورداستفاده آن ها استخراج شده است. نتیجه بررسی منابع این دو کتاب تقریبا یکسان است. بر این اساس دو کتاب طب الائمه (ع) اثر عبدالله و حسین بن بسطام و مکارم الاخلاق اثر طبرسی در زمره اصلی ترین منابع دعاهای طبی است که متاسفانه از اعتبار کافی برخوردار نیستند. این در حالی است که بسیاری از دعاهای شفابخش لابلای کتاب های حدیثی و دعایی آمده است که با جمع آوری آن ها می توان مجموعه ای از دعاهای معتبر طبی را به مشتاقان معارف اهل بیت (ع) اهدا کرد.

قاضی عبدالجبار معتزلی (415ق) در جلد بیستم «المغنی فی ابواب التوحید و العدل» به نقد آرای امامیه در مسئله امامت پرداخته است. سید مرتضی (436ق) در پاسخ به او «الشافی فی الامامه» را نوشت. ابن ابی الحدید معتزلی (656ق) در ضمن شرح نهج البلاغه، برخی از دیدگاه های سید مرتضی را از کتابش نقل و نقد کرده است. این گزارش های پراکنده که در واقع نقد کتاب «الشافی فی الامامه» است، تنها بازمانده های انتقادات معتزله و بیانگر نحوه مواجهه و نقدهای آنان به این کتاب است. نوشتار پیش رو تلاشی است در پی جمع آوری، تحلیل و بررسی انتقادات ابن ابی الحدید. او از باورهای اصلی معتزله در مسئله امامت و حقانیت خلفای سه گانه دفاع می کند و برخی از مبانی اصولی و کلامی سید مرتضی را نقد کرده است. ابن ابی الحدید در موارد متعددی استدلال سید مرتضی را قوی تر می داند و گاه خود نیز ادله ای در نقد سخنان قاضی ارائه می کند. ابن ابی الحدید تا جایی که باورهایش به او اجازه می دهد، از جاده انصاف خارج نشده و کلامش تا حد زیادی خالی از توهین، تحقیر و افتراست.

کتاب های تفسیر روایی دسته ای از منابعی است که شیخ کلینی در تدوین کافی از آن ها بهره برده است. ازجمله این کتاب ها می توان به تفسیر هشام بن سالم، یونس بن عبدالرحمن، حسین بن سعید، ابوحمزه ثمالی، معلی بن محمد، محمد بن خالد برقی، وهیب بن حفص جریری، ثواب القرآن محمد بن حسان، کتاب فضل سوره انا انزلناه عبدالرحمن بن کثیر و برخی کتاب های حسن بن راشد اشاره کرد. مطالب برخی از تفاسیر نیز با واسطه کتاب های نسل های بعد وارد کافی شده است؛ ازجمله تفسیر ابوالجارود، علی بن حسان، محمد بن اورمه، جابر، منخل، علی بن مهزیار، علی بن اسباط، عبد الله بن صلت قمی، علی بن ابی حمزه بطائنی و پسرش حسن، سکونی، ابن فضال، تفسیر یاسین سلمه بن خطاب، ثواب القرآن و القراءات سیاری و برخی کتاب های ابوسمینه.

شیخ کلینی برای تألیف کتاب الکافی از منابع و مکتوبات پیش از خود استفاده کرده و طریقی به آن کتاب ها داشته است، اما مطالب برخی از این منابع هم با واسطه کتاب های نسل های بعد به دست شیخ کلینی رسیده است. در این نوشتار، به معرفی برخی از منابع تاریخی مورد استفاده شیخ کلینی می پردازیم. شیخ کلینی از کتاب سلیم بن قیس، کتاب های جابر بن یزید جعفی، ابان بن تغلب، ابو محمد جعفری، ابو اسحاق احمری نهاوندی، اخبار السید اسحاق بن محمد نخعی، کتاب المبتدا و المبعث و المغازی و الوفاه و السقیفه و الرده اثر ابان بن عثمان، کتاب های جعفر بن محمد کوفی، ابراهیم بن محمد ثقفی، سلمه بن خطاب، نصر بن مزاحم منقری، هشام بن محمد بن سائب کلبی، محمد بن سنان، حسین بن حسن حسینی، اخبار القائم - علیه السلام - علان کلینی و منابع دیگر استفاده کرده است و کتاب های تاریخی نسل های بعد از شیخ کلینی مانند: الارشاد شیخ مفید، کمال الدین و تمام النعمه شیخ صدوق، کفایه الاثر خزاز قمی، الغیبه شیخ طوسی و الغیبه نعمانی وامدار شیخ کلینی هستند و بسیاری از مطالب خود را از کتاب الکافی نقل کرده اند.