بهزاد سلطانی

هدف: هدف پژوهش حاضر شناسایی عوامل مختلف موثر بر شکل گیری و رشد کسب وکارهای مبتنی بر فناوری اطلاعات و نحوه ارتباط میان این عوامل در ایران است. روش: پژوهش حاضر به صورت آمیخته، طی دو مرحله مختلف کیفی و کمّی، انجام شده است. در این پژوهش، پس از شناسایی و تعریف مسأله، مطالعات مرتبط پیشین مورد بررسی قرار گرفته و ابعاد مدل شناسایی شد. سپس، از طریق 12 مصاحبه نیمه ساختاریافته عمیق با مدیران و کارآفرینان، سیاستگذاران فناوری و صاحب نظران حوزه فناوری اطلاعات و همچنین رجوع به منابع آرشیوی، با رویکرد تحلیل محتوا و با استفاده از روش کدگذاری، مدل مفهومی پژوهش در قالب سه مقوله اصلی و نتایج حاصل از توسعه کسب وکارهای موضوع پژوهش استخراج گردید. در مرحله کمّی، مدل یاد شده با اعمال اصلاحاتی مختصر، مبنای طراحی پرسشنامه پژوهش قرار گرفت. پرسشنامه طراحی شده، پس از سنجش روایی محتوا، به جامعه ای متشکّل از سه گروه مختلف از فعالان این صنعت ارسال گردید. این سه گروه عبارتند از: 1) مدیران و عوامل اجرایی کسب وکارهای موضوع پژوهش، 2) کارآفرینان و صاحبان این دسته از کسب وکارها، و 3) خبرگان دانشگاهی و صاحب نظران. اطلاعات دریافتی از طریق این پرسشنامه ها، با استفاده از آزمون های آماری مختلف مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و اعتبار مدل و سازه های آن با استفاده از روش مدل سازی معادلات ساختاری مورد بررسی و تأیید قرار گرفت. یافته ها: پس از انجام مراحل نظام مند پژوهش و تحلیل داده های حاصل از تجارب مشارکت کنندگان در بخش کیفی پژوهش، سه مقوله ویژگی های درون سازمانی، محرک ها و موانع محیطی و عوامل سیاستی، به عنوان مقوله های اصلی شناسایی شدند. براساس نتایج بدست آمده، عوامل سیاستی در این مدل یک متغیر برون زا و مستقل است که نقشی کلیدی در توسعه این گروه از کسب وکارها ایفا می کند. این موضوع موید ضرورت حضور دولت و اتخاذ سیاست های حمایتی از توسعه این کسب وکارها است. بُعد دیگری که واجد اهمیت فراوان است و مطابق نتایج این پژوهش، مستقیماً از سیاست های دولت اثر می پذیرد، عوامل محیطی است. دسته سوم از عوامل که به صورت غیرمستقیم از سیاست های دولت اثر می پذیرند، عوامل سازمانی هستند. این عوامل شامل تیم مناسب پروژه و دسترسی به نیروی انسانی متخصص، مدل مناسب کسب وکار، تمرکز بر نوآوری و توان بازاریابی و قدرت نفوذ به بازار است. نتیجه گیری: توسعه اقتصاد دیجیتال در کشور مستلزم توجه همزمان به عوامل محیطی و عوامل درون سازمانی است و دولت در مقام سیاستگذار نقشی کلیدی بر توسعه کسب وکارهای دیجیتال دارد. از دیدگاه فعالان و کارآفرینان این حوزه، تأمین مالی به عنوان یک گلوگاه جدی در توسعه این کسب وکارها شناسایی شده است، بنابراین، ضروری است نهادهای مربوطه، به سیاست های فعلی در حمایت از این مشاغل و تسهیل تأمین مالی برای این شرکت ها توجه ویژه ای داشته باشند.

طی دهه های اخیر سهم اقتصاد دیجیتال از کل کیک اقتصاد جهان با شیب تندی افزایش یافته و اقتصاد از منبع محوری به داده محوری در حال گذار است. کسب وکارهای مبتنی بر فناوری اطلاعات، مهم ترین بازیگران این عصر جدید اقتصاد هستند. هدف از انجام پژوهش حاضر، بررسی عوامل مؤثر بر توسعه این کسب وکارها و اعتبارسنجی یکی از مدل های مفهومی موجود در ادبیات است. تحقیق ازنظر هدف کاربردی بوده و در زمره پژوهش های توصیفی پیمایشی قرار می گیرد. در این پژوهش، یافته های مدل منتخب به همراه چند شاخص دیگر که از مطالعات سایر پژوهشگران استخراج شده در قالب یک پرسشنامه پیاده سازی شده و به صورت الکترونیکی در جامعه ای متشکل از سه گروه مختلف از فعالان این صنعت توزیع شده است. داده های دریافت شده از 232 پرسشنامه تکمیل شده با استفاده از روش تحلیل عاملی تأییدی و مدل یابی معادلات ساختاری مورد تجزیه وتحلیل قرارگرفته، یافته ها در قالب یک مدل نهایی ارائه گردیده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که توسعه اقتصاد دیجیتال مستلزم توانمندسازی بنگاه های هوشمند و توجه هم زمان به عوامل محیطی است. همچنین، عوامل سیاستی و نقش دولت در توسعه این کسب وکارها بسیار کلیدی بوده، سایر عوامل با اثرپذیری از سیاست های دولت در توسعه این شرکت ها ایجاد اثر می کنند. یافته های این پژوهش می تواند در سیاست گذاری توسعه اقتصاد دیجیتال در کشور و جهت دهی به حمایت های حاکمیت از کسب وکارهای این حوزه مؤثر باشد.    

به استناد رتبه بندی های بین المللی، تعداد قابل توجهی از کسب وکارهای خدماتی مبتنی بر فناوری اطلاعات، در فهرست صد شرکت برتر دنیا قرار دارند. هدف از انجام پژوهش حاضر، شناسایی مؤلفه های کلیدی مؤثر بر توسعه کسب وکارهای خدماتی مبتنی بر فناوری اطلاعات در تهران است. این پژوهش به روش کیفی و با رویکرد تحلیل محتوا طی سال های 1396 تا 1399 انجام شده است. داده های این پژوهش از طریق مصاحبه با 12 نفر از مدیران و کارآفرینان، سیاست گذاران فناوری و صاحب نظران حوزه فناوری اطلاعات و همچنین رجوع به منابع آرشیوی فراهم شده است. تحلیل داده های حاصل از تجارب مشارکت کنندگان منجر به شکل گیری 287 مفهوم یا کد اولیه، 13 مقوله فرعی و 3 مقوله اصلی گردیدند. عوامل درون سازمانی از تیم مناسب پروژه، مدل کسب وکار، دسترسی به منابع، نوآوری و بازاریابی مؤثر تشکیل شده است. محرک ها و موانع محیطی از مقوله های تحریم ها، قوانین نامناسب، ضعف زیرساخت ها، رکود اقتصادی و مشکلات نظام نوآوری فناوری اطلاعات شکل گرفته است. مقوله های فرعی تسهیل تأمین مالی، امتیازات مالیاتی و بیمه تأمین اجتماعی مقوله اصلی سوم را تحت عنوان عوامل سیاستی شکل داده اند. یافته های حاصل از این پژوهش می تواند سیاست گذاران و تصمیم گیران حوزه کسب وکارهای خدماتی مبتنی بر فناوری اطلاعات را در برنامه ریزی کشور به طور مؤثر یاری نماید

هدف از انجام این پژوهش، که به با رویکرد کمی و با استفاده از ابزار پرسشنامه انجام شده است، اعتبارسنجی یکی از مدل های مفهومی موجود در ادبیات و ارائه چارچوبی از عوامل مؤثر بر توسعه اقتصاد دیجیتال در ایران است. جامعه آماری این پژوهش شامل موسسان، مدیران، کارکنان و صاحب نظران کسب وکارهای مبتنی بر فناوری اطلاعات و فعالان عرصه اقتصاد دیجیتال در کشور و حداقل حجم نمونه برای اعتبار نتایج با توجه به روش استفاده شده برای تحلیل کمی 160 است. در این پژوهش، یافته های پژوهش کیفی مرجع با استفاده از ابزار گوگل فرم در قالب یک پرسشنامه پیاده سازی شده و به جامعه ای از فعالان این صنعت ارسال شده است. داده های دریافت شده از طریق 240 پرسشنامه تکمیل شده با استفاده از روش تحلیل عاملی تاییدی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و نتایج در قالب یک مدل نهایی ارائه گردیده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که توسعه اقتصاد دیجیتال مستلزم توجه همزمان به عوامل محیطی و عوامل درون سازمانی است و دولت در مقام سیاستگذار نقشی کلیدی بر توسعه کسب وکارهای دیجیتال دارد.

فرآیند توسعه و تجاری سازی فناوری، فعالیتی هزینه بر است. از این رو، تأمین مالی علم، فناوری و نوآوری با روش مناسب، در زمان مناسب و از طریق منابع مناسب اهمیت فراوانی دارد. روش های تأمین مالی بنگاه های نوآور در مراحل مختلف دوره عمر بنگاه، متفاوت است و از منابع شخصی تا بانکی، سرمایه گذاران خطرپذیر، تأمین مالی جمعی و بازار سهام را دربر می گیرد. بازیگران مختلف، روش های متفاوت تأمین مالی را به کار می گیرند و در کنار یکدیگر نظام تأمین مالی نوآوری را شکل می دهند. در این مقاله، پس از معرفی اجمالی منابع تأمین مالی شرکت های نوآور در مراحل مختلف دوره عمر شرکت، بازیگران نظام تأمین مالی نوآوری بررسی شده و در مرحله بعد، ضمن بررسی روندهای جهانی حوزه تأمین مالی نوآوری و نیز روندهای تأمین مالی در کشورهای در حال توسعه، نگاشت نهادی نظام تأمین مالی نوآوری ایران ارائه شده است.  

در هردو اقتصاد نئوکلاسیک و تکاملی بر اهمیت مجاورت مکانی در تسهیل فرآیند نوآوری تأکید شده است. اقتصاد نئوکلاسیک با تمرکز بر صرفه های تجمع مانند کاهش هزینه ها و صرفه مقیاس و اقتصاد تکاملی با تأکید بر مزایای هم جواری بنگاه ها مانند سرریز دانش، لزوم طراحی سیاست ها و ابزارهای مبتنی بر هم جواری را مطرح می کنند. در ساختارهای مبتنی بر مجاورت جغرافیایی، تیم ها، هسته های فناور، شرکت های نوپا و شرکت های صنعتی در جوار هم مستقر می شوند. تیم ها و شرکت های مستقر در این ساختارها، ضمن برخورداری از زیرساخت مشترک با هزینه کمتر، از هم افزایی ناشی از سرریز دانش و فناوری بهره مند می شوند. در این مقاله، ابتدا اهمیت هم جواری جغرافیایی در نوآوری از دید نظریه های مختلف بیان و سپس ساختارهای متنوع مبتنی بر مجاورت جغرافیایی از جمله شتاب دهنده، مرکز رشد، پارک علم و فناوری، شهرک علمی-تحقیقاتی، شهرک فناوری و نیز شهرک صنعتی، متناسب با مراحل دوره عمر شرکت ها، بررسی و مقایسه شده است. در پایان، نمونه ای از تجمیع همه این ساختارها در یک منطقه جغرافیایی یعنی استان اصفهان ارائه شده است.  

هدف: صندوق توسعه فناوری، یکی از نهادهای بسیار مهم تأمین مالی نوآوری است که به واسطه محدودیت منابع مالی ناگزیر باید طرح های فناورانه اولویت دار را شناسایی و تأمین مالی کند. هدف این مقاله، ارائه مدل تصمیم گیری چندمعیاره برای ارزیابی و انتخاب طرح های مناسب در صندوق های توسعه فناوری و تخصیص منابع به آنها است. روش: در این مقاله از ترکیبی از روش های کیفی و کمی استفاده شده است. در گام نخست، معیارهای مهم در ارزیابی پروژه های فناورانه با مرور ادبیات، بررسی اسناد و مصاحبه با صاحب نظران شناسایی شده و با استفاده از روش تحلیل عاملی، معیارهای بسیار مهم در ارزیابی طرح های دانش بنیان تعیین شده است. سپس مدل تصمیم گیری چندمعیاره مبتنی بر روش بهترین بدترین با در نظر گرفتن معیارهای مالی، بنگاهی، فناوری، تحلیل بازار و ریسک ارائه شده است. یافته ها: در این پژوهش، نتایج ارزیابی 20 طرح دانش بنیان متقاضی تسهیلات قرض الحسنه و تولید صنعتی از صندوق نوآوری و شکوفایی ارائه شده است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که در نظر گرفتن وزن برای معیارهای ارزیابی، بر نتیجه ارزیابی و تصویب یا رد طرح ها تأثیر شایان توجهی دارد. نتیجه گیری: در این پژوهش، مدل تصمیم گیری چندمعیاره مبتنی بر روش بهترین بدترین ارائه شده است که صندوق های توسعه فناوری می توانند با استفاده از آن، ارزیابی دقیقی از طرح های فناورانه داشته باشند و منابع محدود ملی را به نحو مناسب به بهترین طرح ها تخصیص دهند. شرکت های دانش بنیان نیز می توانند با توجه به معیارهای مهم در ارزیابی، راهبردها و اقدام های خود را روی مسائل کلیدی و مهم متمرکز کنند.

دکتر بهزاد سلطانی، رئیس صندوق نوآوری و شکوفایی، فارغ التحصیل دکتری مکانیک و عضو هیئت علمی دانشگاه کاشان است. بیشتر عمر کاری ایشان در حوزۀ سیاست گذاری فناوری در کشور صرف شده و همکاری با معاونت علمی ریاست جمهوری، وزارت علوم و تحقیقات و فناوری، دفتر همکاری های فناوری ریاست جمهوری بخشی از سوابق کاری ایشان است.

در منابع نظری و عملی سیاست گذاری علم، فناوری و نوآوری مجموعه ای از نظریه ها، چارچوب ها و ابزارها برای تدوین سیاست های ملی علم ، فناوری و نوآوری هستند که از جنس یک برنامه تحول در سطح کلان اند. با این همه، مرور این منابع نشان می دهد که نمی توان چارچوبی مفهومی برای یکپارچه کردن این مجموعه از ابزارها یافت. این مقاله با بررسی مسئله برنامه ملی توسعه علم، فناوری و نوآوری، به عنوان یک برنامه تحول در سطح کلان و با روش پژوهش بین رشته ای، می کوشد تا چارچوبی مفهومی از ترکیب این مجموعه نظریه ها و روش ها پیشنهاد کند. این چارچوب مفهومی بر پایه مراحل تدوین یک برنامه تحول و جایابی نظریه ها، چارچوب ها و ابزارهای موجود این حوزه در قالب مراحل یاد شده شکل گرفته و از نظریات برخی از خبرگان سیاست گذاری علم و فناوری کشور استفاده شده است. سپس بر اساس این چارچوب، روشی برای تدوین نقشه جامع علمی کشور ایران به مثابه مصداقی از برنامه های ملی توسعه علم، فناوری و نوآوری تدوین شده است. در نهایت، موضوعاتی برای پژوهش های آینده در زمینه سیاست گذاری علم، فناوری و نوآوری پیشنهاد شده اند.