رضا مکنون

یکی از دلایل ناکامی در مسیر توسعه، نداشتن الگوی ملی و بومی برای حکمرانی متناسب با ارزش های اجتماعی و سازگار با شرایط فرهنگی و تاریخی ایران است. این مقاله با روش فراتحلیل به بررسی پژوهش های حوزه حکمرانی پرداخته و صورت بندی منظمی از آنها ارائه می دهد. 68 مقاله و گزارش در زمینه حکمرانی با جست وجو در چهار پایگاه داده علمی کشور در بازه زمانی سال 1382 تا 1394 و در دو بخش «یافته های توصیفی فراتحلیل» و «ارزیابی کیفی مقاله ها» بررسی شده اند. یافته های توصیفی با شش شاخص قالب مقاله ها شامل، بازه زمانی، سنخ شناسی پژوهشگران، جنسیت پژوهشگران، توزیع جغرافیایی و روش پژوهش و بخش ارزیابی کیفیت مقاله ها بر اساس شاخص سه گانه بلیکی به سه گروه چیستی، چرایی و چگونگی دسته بندی و تحلیل شدند. فراتحلیل مقاله های حکمرانی در ایران نشان می دهد پژوهش های این حوزه کمتر ناظر بر جنبه های عملیاتی بوده و بیشتر بر بحث های نظری و ارائه مفاهیم کلی تمرکز کرده اند. اغلب، نظریه حکمرانی خوب به عنوان نظریه مسلط جهانی توصیه شده است که نقدهایی بر این نظریه وارد است.  

با وجود اینکه حدود 65 سال از شروع برنامه ریزی و حرکت در مسیر توسعه در ایران می گذرد، اما همچنان در زمره کشورهای درحال توسعه قرار داشته و حجم عظیم منابع انسانی، مالی و طبیعی مصرف شده، با دستاوردهای به دست آمده تناسبی ندارد؛ ازاین رو، ضرورت دارد رویکرد حاکم بر نظام برنامه ریزی کشور مورد کنکاش و بررسی تحلیلی و انتقادی قرار گیرد و آسیب های آن شناسایی شود. البته تاکنون مطالعات مختلفی در این زمینه انجام شده است ولی باوجود ضرورتی که در نظم دهی به ابعاد مختلف آسیب های برنامه های توسعه و بررسی آنها در قالب یک مدل جامع وجود داشته است، بررسی پارادایم های حاکم، اغلب به طور پراکنده و محدود به یک یا چند بعد خاص بوده است. در این مقاله، ابتدا تجربه نزدیک به 6 دهه برنامه ریزی در ایران از حیث پوشش موضوعی، افق زمانی، نحوه برخورد با فضا (آمایش سرزمین)، پوشش جغرافیایی، روش تهیه و روش اجرای دیده مان غالب برنامه ها و تجربه برنامه ریزی بررسی می شود. سپس آسیب شناسی جامعی از مشکلات برنامه ریزی در کشور انجام شده و با نظم دهی به ابعاد مختلف آسیب ها، آسیب ها در قالب مدلی سه سطحی، در سه سطح پیش از برنامه ریزی، برنامه ریزی و پس از برنامه ریزی بیان می شود. این مقاله با به کارگیری روش فراتحلیل، سعی کرده است با جمع آوری و ترکیب اطلاعات از پژوهش های پیشین و با نظم دهی به ابعاد مختلف آسیب ها، مخاطبان را در درک و رفع آنها یاری کند. نتیجه کار، مدل جامعی است که به صورتی منظم، مشکلات مختلف در برنامه ریزی توسعه در کشور را نشان می دهد و می تواند کمک شایانی به دست اندرکاران در راستای رفع این مشکلات ارائه دهد. درنهایت راهکارهایی برای رویارویی با آسیب های مختلف نیز پیشنهاد می شود.

1. علم‌ و فن‌آوری‌، به‌ عنوان‌ محور اصلی‌ توسعه‌ ملی‌، به‌ ویژه‌ در دهه‌های‌ اخیر، درکشورها مطرح‌ گردیده‌ و برنامه‌ریزی‌ و سیاستگذاری‌ ملی‌ در زمینه‌های‌ علم‌ و فن‌آوری‌، سهم‌مهمی‌ در برنامه‌ها را به‌ خود اختصاص‌ داده‌ است‌. کشورهای‌ توسعه‌ یافته‌ نیز راهبردها وراه‌کارهای‌ نوینی‌ در این‌ بخش‌ مطرح‌ نموده‌ و تغییرات‌ اساسی‌ در شرف‌ شکل‌گیری‌ است‌. 2. شرایط محیطی‌ درونی‌ و برونی‌ و سرعت‌ تغییرات‌ آن‌ (زمینه‌های‌ اقتصادی‌، سیاسی‌،زیستمحیطی‌ و اجتماعی‌) وضعیتی‌ را به‌ وجود آورده‌ است‌ که‌ برای‌ برنامه‌ریزی‌ میان‌ مدت‌ وبلندمدت‌ انعطاف‌پذیری‌ را می‌طلبد و هر کشوری‌ نیازمند شناخت‌ شرایط و چگونگی‌ تغییرات‌آن‌ بوده‌ تا کمترین‌ صدمه‌ را ببیند و بتواند توسعه‌ ملی‌ پایدار را مستقر نماید. 3. سرمایه‌گذاریها، تواناییها و امکانات‌ فعلی‌ کشور در زمینه‌ علم‌ و فن‌آوری‌ طی‌ برنامه‌های‌گذشته‌ شکل‌ گرفته‌ است‌ و شرایط جدید ایجاب‌ می‌نماید با نگرشی‌ نظام‌مند نسبت‌ به‌ آینده‌،امکانات‌ موجود، نقطه‌ آغازین‌ حرکت‌ طراحی‌ گردد. 4. ارکان‌ علم‌ و فن‌آوری‌ در چهار زمینه‌ علوم‌ و آموزش‌ عالی‌، تحقیقات‌، خدمات‌ علمی‌،فن‌آوری‌ مورد بحث‌ قرار گرفته‌ و با توجه‌ به‌ امکانات‌ بالقوه‌ و بالفعل‌ کشور و همچنین‌ نگرش‌ به‌آینده‌ و شرایط محیطی‌ متغیر، سلسله‌ مراتب‌ برنامه‌ریزی‌، عناوین‌ اصلی‌ و جهتگیریها در هربخش‌ بیان‌ گردیده‌ است‌.