علیرضا صدرا

هژمونى آموزه‏هاى علمى سیاسى مدرنیستى و فرامدرنیستى غربى پارادایم غالب علمى و آموزشى سیاسى دانشگاه‏ها و حتى تدریجاً مراکز علمى، آموزشى و پژوهشى حوزوى را در مى‏نوردد. بحرانى بودن و بحران زایى دانش سیاسى جدید، از سویى، پیشینه و پشتوانه مدنى ایرانى و اسلامى، از سوى دیگر و نیز هوشمندى، نوگرایى و باورمندى نیروها و نهادهاى ایران اسلامى، تجدید یا تأسیس دانش سیاسى را ایجاب مى‏کنند. اصلاح ساختار سیاسى و علمى کشور همراه با ترسیم و اجراى طرح و برنامه راهبردى، زایش یا بازسازى این چنین دانش سیاسى متعادل، متعال و کارآمدى را فراهم مى‏سازد. مقاله حاضر گذرى به این فرایند دارد؛ فرایند گذار دانش سیاسى طبیعى ماکیاولیستى - هابزى به دانش طبیعى سیاسى و نمودشناسانه پوزیتیویستى، و این دانش به دانش یا آموزه‏هاى علمى سیاسى فرامدرنیستى، و آن به علم سیاسى اسلامى و ایرانى یا علم سیاسى انسانى، متعادل و متعالى. دانش سیاسى اسلامى و ایرانى متشکل است از فلسفه سیاسى عقلانى و استدلالى، فلسفه سیاسى وحیانى و تفهمى و دانش سیاسى تجربى و عرفى اعم از انسان‏شناسى سیاسى، جامعه‏شناسى سیاسى، اقتصاد سیاسى و مدیریت سیاسى.

نگاه، نظریه و نظام سیاسی انقلابی اسلامی بدیع و بی بدیل ایران: ظرفیت، ضرورت و زمینه تبدیل و تعالی قدرت بین المللی را داراست. به سبب اینکه برآمد و نیمساز سه وجهی اسلامیت، ایران و ایرانیت و جمهوریت است. همچنین نیمساز سه وجهی مکتب، امت یا ملت یعنی مردم و امامت یا ولایت فقیه بوده و به شمار می آید. با شعائر شعور خیز و درعین حال شورانگیز حکمت آمیز و در عین حال حرکت آفرین استقلال، آزادی و حکومت اسلامی یا مردم سالاری دینی است. همگی این ها از سویی موجب و موجد کارامدی؛ بهره وری و اثر بخشی ملی جمهوری اسلامی ایران می باشند. در نتیجه و از دیگر سو توسعه متعالی اقتصادی، سیاسی و فرهنگی سند چشم انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 ه.ش را ایجاب نموده و ایجاد می سازند. ارتقای هر چه فراتر کارامدی و توسعه متعالی ج.ا.ا. مقدمات و مبانی تعالی قدرت و اقتدار ملی و بین المللی ج.ا.ا. می باشند. درنتیجه از الزامات بوده و محسوب می گردند. ایمان اسلامی و تعالی فرهنگی؛ معنوی و اخلاقی، ضمن اینکه یکی از بخش های سه گانه توسعه متعالی ج.ا.ا. است، نیروی مولد و محرک و نیز به تعبیری علت فاعلی و در عین حال علت غایی توسعه متعالی ج.ا.ا. هست. بدین ترتیب تعالی فرهنگی برترین الزام توسعه متعالی و تبدیل و تعالی قدرت فرو ملی، ملی و فراملی از منطقه ای تا بین المللی و حتی جهانی است. الزام و ضرورت تعالی فرهنگی قدرت بین المللی ج.ا.ا. به نوبه خود دارای ضروریات و الزاماتی است. تعالی معنوی و اخلاقی: حقیقت، روح و محوریت عزیمت آن هاست. در اینجا نیم نگاهی به الزامات فرهنگی؛ معنوی و اخلاقی تعالی قدرت بین المللی ج.ا.ا. داریم.

جهانی گرایی یا گلوبالیسم، امروزه به ایدئولوژی های گوناگون جهانی شدن اشاره دارد. عالم سیاسی آمریکایی جوزف نای، یکی از مؤسسین نظریه روابط بین الملل نولیبرالیسم، استدلال کرده که منظور از گلوبالیسم هر تفسیر و توضیح جهانی است که مشخصه آن شبکه هایی از ارتباطات است که در فواصل بین قاره ای پراکنده اند؛ در حالی که منظور از جهانی شدن افزایش یا کاهش درجه گلوبالیسم است. وقتی بحث از جهانی گرایی به میان می آید منظور آن بینش و ایدئولوژی است که در ذهن وجود دارد. در جهانی گرایی ما پا را از کل های محدود مانند محلی نگری فراتر می نهیم و عرصه ی بزرگتر (جهان) را مد نظر داریم. به تعبیر مالکوم واترز، "جهانی شدن فرآیند اجتماعی ای است که در آن قیدوبندهای جغرافیایی که بر روابط اجتماعی و فرهنگی سایه افکنده است ، از بین می رود و مردم به طور فزاینده ای از کاهش این قید و بندها آگاه می شوند". اصطلاح جهانی گرایی نمایانگر گسترش دامنه کنش و واکنش انسان و اجتماعات انسانی در پهنه کره زمین است. از این رو برخی از صاحب نظران کروی شدن را برابر نهاد این واژه به مفهوم کروی است و ابعاد زندگی فردی و گروهی بشر را گستره فرهنگ، سیاست، اقتصاد و... متأثر ساخته است.

رعایت اخلاق در عرصه سیاست، از مسائل و موضوعاتی است که روزبه روز اهمیت آن برای همگان آشکارتر می شود. در یک نظام اسلامی که اسلام و قوانین الهام بخش آن پایه اصلی و جزء لاینفک آن است، بیش از هر چیز توجه به اصول و آموزه های اخلاقی ضرورت دارد. در این مطالعه به راهبردهایی می پردازیم که با الهام از وحی و کلام پیشوایان معصوم و نیز بنیان گذار نظام جمهوری اسلامی، امام خمینی و مقام معظم رهبری می توان از آن در توسعه اخلاق سیاسی در نظام و جامعه اسلامی استفاده کرد. نتایج این تحقیق می تواند اولاً، به عنوان طرح عملی و کاربردی در اختیار سیاست مداران و کارگزارانی قرار گیرد که درصدد اجرای دستورات اخلاقی اسلام در مناسبات سیاسی خویش هستند و ثانیاً، برای سازمان ها و نهادهای متولی اشاعه فرهنگ سیاسی اسلامی راهگشا باشد.

انقلاب اسلامی از زمان وقوع از دیدگاه های مختلفی تحلیل شده است، اما مسئله ای که در مطالعه پدیده انقلاب اسلامی مغفول مانده، تحلیل آن از منظر نظری و جست وجو برای یافتن یک بنیان نظری برای آن است. در واقع بیشتر مقالات و کتاب هایی که در زمینه انقلاب اسلامی نگاشته شده است یا از انقلاب تلقی پدیده سیاسی- اجتماعی داشته اند و ازاین رو در پی یافتن علل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی آن بوده اند یا آن را نظام ایدئولوژیکی یا گفتمانی می پنداشتند و علت آن را در منازعات اجتماعی و اقتصادی یا راهبردهای طرد، سرکوب و غیریت سازی گفتمان های رقیب می جستند. ادعای این تحقیق مبنی بر ضعف تحلیل نظری از انقلاب اسلامی و نبود بنیان نظری برای آن، در این است که آثار و نوشته های دکتر شریعتی در میان منابع مطالعاتی انقلاب اسلامی مغفول مانده است؛ آثاری که بیش از دیگر آثار متفکران، منابع نظری برای پدیده انقلاب اسلامی در آن فراهم شده است.

فرضیه اصلی این مقاله، «امواج سه گانه جریان بیداری و خیزش انقلابی اسلامی» است. در این مقال، به امواج سه گانه در بُرد و گستره های کوتاه، میان و بلند مدنی، دینی و انقلابی ملی، منطقه ای و جهانی جریان بیداری و خیزش انقلابی اسلامی به مثابه زیرساخت راهبردی و راهبرد زیرساختی نوخیزی، نگاهی گذرا انداخته و اهم موارد مربوط را به اجمال از نظر می گذرانیم. کما اینکه با امواج بلند سه گانه مدنی (گذار به مدنیت با تأسیس دولت و حکمت جاویدان شرقی ایرانی)، مادی (فناوری ابزاری مدرن غربی) و معنوی (اسلامی ایران و جهان اسلام) تا مرز مهدوی (جهانی شدن اسلام) به هم پیوسته و آمیخته شده است. نظریه موجی بیداری و خیزش انقلابی اسلامی و به ویژه امواج سه گانه انقلابی و مدنی به ترتیبی که در این اثر آمده است، نظریه هایی بدیع می باشد. به ویژه با نگاه پیوست تاریخ سیر تجدید و تأسیس حیات تفکر مدنی، اجتماعی و سیاسی و تمدن نوین اسلامی، در مقابل نظریه گسست تاریخ است. روش و حد مقاله طرح اصل مطلب (امواج سه گانه) به روش تحلیل متن (نمودشناسی) و تا حدودی تحلیل محتوایی (بودشناسی و بنیادشناسی) به صورت اجمالی است.

تحولات مسلم جاری منطقه خاورمیانه بزرگ اسلامی(آسیای غربی و شمال افریقا)یک اتفاق تصادفی یا حادثه جدید، ظاهری و احساسی نبوده و نیست. بدانسان که برخی با تفاسیر نارسا یا نادرست و با تحلیل ها و تعابیری همچون نارضایتی اقتصادی و یا بهار عربی سعی در القای آن داشته و دارند. بلکه جریان ریشه دار؛ زایا، پویا و پایای بالنده تجدید تفکر و تمدن اسلامی است. با پیشینه مدنی(تجدید حیات امت اسلامی) و پشتوانه دینی(مکتب جهانی و جاویدان اسلام)، سیر متکامل(چندین قرنه جدید) و ساختاری کمابیش جامع(انقلابی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی)می باشد. که در پی استقلال از سلطه و نفوذ استکباری بیگانه و آزادی از ملکوکیت های سلطنتی مطلقه استبدادی ارتجاعی و غالبا یا نوعا وابسته و جایگزینی نظام سیاسی مردم سالاری دینی و اسلامی است. ولو در کشورها، نظامات و جوامع مسلمان متمایز و حتی با مذاهب متفاوت، از حیث شیوه، شتاب و نیز شکل متفاوتند. انقلاب اسلامی ایران، که خود موج سوم بیداری و خیزش انقلابی اسلامی پس از نهضت ضد استبدادی آزادای خواهی مشروطیت و نهضت ضد استعماری استقلال طلبی در جهان اسلام و در ایران تحت عنوان نهضت ملی نفت، به نوبه خود آغاز گر و الهام بخش پس موج های بیداری و خیزش انقلابی اسلامی در منطقه و فراتر از آن گردیده است. پس موج نخست انقلابی؛ مقاومت اسلامی و پس موج دوم آن بیداری جاریست. در این مقال که در پژوهشی تحت عنوان چشم انداز اندیشه سیاسی جهان اسلامی در دانشگاه تهرانانجام پذیرفته است، به امواج سه گانه بُرد و گستره کوتاه، میان و بلند مدنی، دینی و انقلابی ملی، منطقه ای و جهانی جریان بیداری و خیزش انقلابی اسلامی بمثابه زیرساخت راهبردی و راهبرد زیرساختی نوخیزی و اعم موارد پیش گفته نگاهی گذرا انداخته و اهم  موارد مربوطه را به اجمال از نظر می گذرانیم. که با امواج بلند سه گانه مدنی(گذار به مدنیت با تاسیس دولت و حکمت جاویدان شرقی-ایرانی)، مادی(و فناوری ابزاری مدرن غربی) و معنوی(اسلامی ایران و جهان اسلام) تا مرز مهدوی(جهانی شدن اسلام) به هم پیوسته و آمیخته شده است. کلید واژگان:

نقادی فلسفی- سیاسی قرارداد اجتماعی در نگاه روسو به چرایی و چیستی یا عموماً مبانی ماهوی و محتوایی متن قرارداد اجتماعی، به ویژه در نظریه سیاسی روسو و نقادی آن به عنوان پرسش اصلی می پردازد. در این مقاله فرای اصل قرارداد و چگونگی و نقش آن، در پی ردیابی منبع متن (عقل، نقل یا عرف) و محتوای قرارداد(قانون و مذهب مدنی) به عنوان منشور و میثاق مشترک عمومی هستیم. در اینجاست که نقش مذهب و به تعبیر نخستین روسو «قانون مدنی» و قانون گذاری و در تعبیر نهایی وی، «مذهب مدنی» مطرح می گردد. رابطه و نسبت این دو، محور موضوعی این مقاله است. تبیین «رابطه و نسبت مثبت و همسو و حتی هم افزایی دیانت و سیاست، مذهب و حاکمیت و شریعت و دولت در نظریه و نظام جمهوری» در قرارداد اجتماعی روسو، فرضیه اصلی و هدف نهایی مقاله است. برخلاف شبهه غالب تعارض و حتی جایگزینی قرارداد اجتماعی در سیاست به جای شریعت، دیانت و مذهب، که منسوب به روسو است و از آن به قرارداد اجتماعی روسویی تعبیر می نماییم، برنمودن اسلام به عنوان دیانت و مذهب مدنی- مردمی یا جمهوری مشروع، متعادل و حتی متعالی و کارآمد در نگاه و نظریه سیاسی روسو، حاصل این مقاله و پیام راهبردی آن می باشد. مقاله حاضر برگرفته از طرح پژوهشی کارآمد و چشم انداز اندیشه سیاسی در جمهوری اسلامی و جهان اسلام بوده که به همت نگارنده در دانشگاه تهران انجام شده است.

چیستی نسبت دین و تجدد به ویژه از اواخر سلطنت قاجار، همواره مورد تأمل اندیشمندان بوده و پاسخ به آن، رویکردهای مختلفی را شکل داده است. رویکرد روشنفکری در پی اصالت بخشی به تجدد و گذار از سنت است؛ در مقابل، رویکرد سنتی معتقد به تبعیت از سنت سلف و بی نیازی دین از دنیای مدرن است. رویکرد دیگری نیز در میان روحانیت حوزه با عنوان «نواندیشی حوزوی» وجود دارد که ضمن اعتباربخشی به مبانی سنتی حوزه، بر بازسازی این سنت فکری در پرتو مفاهیم، پرسش ها و نیازهای جدید، نقد اجتماعی و دینی، جمع بین سنت و تجدد و جایگاه سیاسی و اجتماعی دین و علما در دنیای جدید تأکید دارد. این مقاله با روش تفسیری قصدگرا،اندیشه سیاسی- مذهبی روحانیت نواندیش حوزه به ویژه آیت الله مرتضی مطهری رامتأثر از تحولات سیاسی تاریخ معاصر ایران بررسی می کند. بر اساس دستاوردهای این تحقیق، نواندیشی در اجتهاد، رهبری روحانیت، فلسفه الهی، احیاگری دینی و دموکراسی دینی مهمترین شاخص های جریان نواندیشی حوزوی است.