فرهاد خسروی بیژائم

رواج کتیبه های نستعلیق در تزئینات معماری صفوی، یکی از نوآوری های قابل توجه در این دوره به شمار می رود. این کتیبه ها، علاوه بر جنبه های زیبایی شناسانه، حاوی اطلاعات ارزشمندی مانند اسامی افراد تأثیرگذار در شکل گیری بناها و کتیبه ها هستند. از این منظر می توان کتیبه ها را اسناد معتبری در شناسایی بخشی از تاریخ هنر ایران قلمداد کرد. یکی از وجوه قابل پژوهش در این زمینه، معرفی خوشنویسان این کتیبه هاست که در تاریخ خوشنویسی کمتر بدان پرداخته شده یا اصلاً مورد توجه قرار نگرفته است. پرسش کلی پژوهش بدین قرار است: کدام خوشنویسان صفوی در زمینه کتیبه نگاری نستعلیق فعال بوده اند و تعداد آثار به جای مانده از آنان چه مقدار است؟ در این راستا، پژوهش بنیادی پیش رو، بر پایه مطالعات کتابخانه ای و میدانی در بیش از 150 بنای صفوی که حاوی حداقل 227 کتیبه نستعلیق بودند، انجام گرفته است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که 81 اثر حاوی رقم خوشنویس بوده و در این میان، 44 خوشنویس، در کتیبه ها رقم خود را بر جای گذاشته اند که می توان آن ها را در سه گروه دسته بندی نمود؛ گروه اول خوشنویسان مطرحی چون: میرعماد، علی رضا عباسی و محمدصالح اصفهانی هستند که شرح حال نسبتاً مفصلی از آنان در منابع موجود است. گروه دیگری از این خوشنویسان، هنرمندانی هستند که اطلاعات اندکی از احوال و آثار آن ها به جای مانده است؛ مانند: ابوالفتوح گلستانه، درگاهقلی شریف و ولایت الله گلپایگانی. سومین گروه از خوشنویسان کتیبه ها، کتیبه نگارانی هستند که متأسفانه تا کنون غیر از رقم انتهای کتیبه ها، نشان دیگری از احوال و آثار آنان در تذکره ها یا مجموعه ها یافت نشده است؛ مانند محمدخان، بمان علی، خلیل الله و ابوسعید امامی. بیشترین آثار موجود به ترتیب فراوانی متعلق به محمد صالح اصفهانی، محمدرضا امامی، علی نقی امامی و سلطان علی مشهدی است.

طیف گسترده ای از قالی های کتیبه دار صفوی را می توان در زمره قالی های محرابی مشاهده کرد که حاوی مضامین مذهبی است. علاوه براین، قالی های زیادی نیز موجود است که مضامین بافته شده، از متون مذهبی به اشعار عرفانی و تغزلی سوق پیداکرده و غالباً با تغییر قلم خوشنویسی از ثلث به نستعلیق نیز همراه بوده است. لذا، پرسش پژوهش این است که کتیبه های نستعلیق از چه دوره ای وارد طرح قالی های ایرانی شده و مضامین رایج به کار رفته در آن کدامند؟ اطلاعات این پژوهش بنیادی به صورت کتابخانه ای تدوین گردیده و در آن از روش اکتشافی، توصیفی و تحلیلی استفاده شده است. بدین منظور، تمامی نمونه های در دسترس، مورد مطالعه قرار گرفته است. نتایج حاصله از مطالعه 49 کتیبه نستعلیق در قالی های صفوی، بیان گر آن است که قلم نستعلیق از اواسط قرن دهم هجری وارد طرح قالی ها شده و این امر با ورود شمار زیادی از اشعار غیرمذهبی همراه بوده که تمام آنها اشعار فارسی می باشند

صحیفی جوهری یکی از چیره دست ترین خوش نویسان ثلث دوره صفوی است که دستی هم در شعر داشته؛ با این حال، چنان که باید شرح احوال و آثارش در تاریخ خوش نویسی ایران مورد توجه قرار نگرفته است. صحیفی از بزرگ زادگان طایفه ذوالقدر شیراز بوده که در اصفهان رشد کرده و همانجا نیز وفات کرد. این پژوهش در نظر دارد ضمن معرفی آثار موجود و قابل دسترس این خوش نویس، به دسته بندی آن ها از چند منظر مختلف بپردازد و شیوه نگارش آن را نیز بررسی کند. از این رو، پرسش های این پژوهش بدین قرار است: بازه فعالیت صحیفی چه زمانی بوده و ویژگی های شیوه کتیبه نگاری وی چیست؟ پژوهش پیش رو به صورت کتابخانه ای و میدانی انجام شده و تمامی نمونه های در دسترس تحلیل شده اند. تعداد جامعه آماری، 9 کتیبه در شهر اصفهان است. نتایج بررسی ها نشان می دهد که یکی از این کتیبه ها به قلم نستعلیق و بقیه به قلم ثلث نگارش یافته است. زمان فعالیت هنری صحیفی بر پایه آثار موجود در مسجد جامع، بقعه شهشهان، بقعه شاهزید، مسجد جورجیر، مسجد جارچی و مسجد سرخی اصفهان، دو دهه پایانی قرن 10 و دو دهه آغازین قرن 11 ه.ق است. مطالعه فرمی آثار صحیفی بیانگر آن است که کتیبه نگاری صحیفی، همانند بسیاری از کتیبه های صفوی، از روشنی و خوانایی نسبی برخوردار است و خوش نویس در آثارش درگیر پیچیدگی و تکلف نبوده است. سادگی در تزئینات پس زمینه خطوط، از دیگر مشخصات آثار وی به شمار می رود که با نمونه های هم دوره، همخوانی ندارد.

امروزه شناخت بیشتر و بهتر هنرهای سنتی ایران مستلزم بهره گیری از رویکردهای نوین در حوزه مطالعات عالی هنر است. شمایل شناسی یا آیکونولوژی، رویکردی است که آثار هنری را با در نظر گرفتن زمینه های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی هر دوره تحلیل می کند. در این شیوه، هنر به عنوان سندی از یک دوره تاریخی معرفی شده و در نهایت دستیابی به محتوای معنایی اثر ممکن می شود. در این پژوهش، نگاره براق، با بهره گیری از مطالعات شمایل شناسی به هدف شناسایی زمینه های شکل گیری و لایه های درونی این نقشمایه و دستیابی به الگوی تصویری رایج آن، مورد مطالعه قرار گرفته است. پرسش های پژوهش بدین قرار است: ریشه فرمی این شمایل به کجا باز می گردد؟ بار معنایی لایه های درونی این نقش مایه چیست و عوامل موثر بر شکل گیری آن کدامند؟ گردآوری مطالب به روش کتابخانه ای صورت پذیرفته است. پس از جمع آوری 26 نمونه تصویری به روش نمونه گیری در دسترس؛ به توصیف، تجزیه، تحلیل و ریشه یابی تصاویر پرداخته شده و با رسیدن به الگوی تصویری نگاره، تحلیل نهایی انجام شده است. در این پژوهش، به واسطه تطبیق نتایج حاصل از مطالعه بصری با روایات ادبی و دینی و دیگر علوم، این نتیجه حاصل می شود که ریشه فرمی و معنایی نگاره براق به هزاره های قبل از میلاد باز می گردد و تاکنون ادامه یافته است. گرچه این نگاره در هر دوره، با در نظر گرفتن شرایط اجتماعی و دانش عمومی، با اندک تفاوت ظاهری مواجه شده، ولی تا به امروز از معنای نمادین آن چیزی کاسته نشده و احتمال این می رود که هدف هنرمند از تلفیق علم، هنر و دین، تأکید هر چه بیشتر بر معنای خدای گونه، روحانی و مذهبی براق بوده است تا در باور عموم، مرکبی متناسب با منزلت نبی اکرم(ص)، ترسیم و معرفی کرده باشد.

دوره صفویه را بی شک می توان پررونق ترین و مهم ترین دوران قال یبافی ایران به شمار آورد. در میان انبوه قالی های برجسته این دوره، گروه قالی های لهستانی)پولونزی( جزء شاخص ترین آن ها محسوب می شوند. این قال یها در اصل منشا ایرانی دارند و طبق گفته محققین و مستندات ب هدست آمده، فرش های زربفت در این دوره در اکثر مناطق قال یبافی ایران تولید می شده است ولی محل بافت بسیاری از این قالی ها را کاشان دانسته اند. از شاخصه های این گروه قال یها، علاوه بر کیفیت، ظرافت و زربفت بودن، م یتوان به طرح و نقش غنی و ترکی ببندی متفاوت و همچنین هماهنگی با رنگ های خاص که در این آثار به وفور دیده می شود، اشاره کرد. در پژوهش پیش رو، پس از بررسی و معرفی ویژگ یهای قالی های لهستانی، به دسته بندی کلی این مجموعه پرداخته شده است؛ سپس براساس دسته بندی انجام شده، نمونه ها جدو لبندی شده و جزئیات آن ها مورد بررسی قرار گرفته است. روش تحقیق، توصیفی  تحلیلی و شیوه گردآوری مطالب کتابخانه ای )کتب و پایگاه های اینترنتی( است. از آنجا که تعداد نمونه های جامعه آماری محدود است، با توجه به میزان دسترسی، تمام شماری صورت گرفته است. نتایج حاصل نشان دهنده تنوع و گستردگی طرح و نقش در کل مجموعه قالی های لهستانی است. کاربرد همزمان و منطقی طرح های اسلیمی و ختایی در زمینه این قالی ها، استفاده از رنگ های ملایم، ایجاد ترکیب-بندی و فضاهای مثبت و منفی با کاربرد بندهای اسلیمی از وجوه تمایز قالی های پولونزی با دیگر قالی های عصر صفوی است.

خوشنویسی همواره به دلیل کتابت کلام خدا نزد جامعه مسلمانان شایسته احترام بوده است. از این رو به​راحتی می توان تأثیر خوشنویسی را در سایر جنبه های هنری جهان اسلام، مانند تزئینات معماری مشاهده کرد. بی شک یکی از مهم ترین ویژگی های کتیبه ها، انتقال و القای مضامین به کالبد ابنیه بوده است. مطالعه مضامین به کاررفته در این آثار نشان از تنوع چشمگیر خوشنویسی - با توجه به تفکیک قلم های آن - دارد. هدف اصلی این پژوهش بررسی مضامین کتیبه های چوبی نستعلیق است که در تزئینات معماری آثار صفویه از آنها بهره گرفته​اند. جامعه آماری پژوهش حاضر مجموعه بناهایی است که در جغرافیای امروز ایران قرار دارد و دارای تزئیناتی چوبی​ با قلم نستعلیق است. از آنجا که قلم نستعلیق در کتیبه​نگاری دوره صفوی به جایگاه نسبتاً ثابتی دست یافت و در راستای مطالعه این نکته که آیا به کارگیری و رواج این قلم به​منظور بیان مضامین خاص بوده یا خیر؛ بازه زمانی این پژوهش، دوره صفوی (906-1135 ه.ق.) انتخاب شده است. پس از انجام مطالعات مقدماتی کتابخانه ای و میدانی​، به دلیل محدود بودن نمونه ها، تمام شماری صورت گرفته است. پرسش های اصلی این پژوهش عبارتند از: استفاده​کردن از قلم نستعلیق در تزیینات چوبی وابسته به معماری ایران از چه دوره ای آغاز شده و در عصر صفوی، کتیبه های چوبی نستعلیق برای انتقال چه مضامینی بیشتر استفاده می​شده​اند؟ نتایج به​دست آمده نشان می​دهد که مضامین کلی به​کاررفته در 17 کتیبه​ -که بیشتر بر روی درهای ورودی بنا ها قرارگرفته اند- اطلاعات تاریخی ارزشمندی است که باعث شده این کتیبه​ها در زمره اسناد معتبر و دست اول قرار بگیرند. مضامین نوشته شده در این کتیبه ها، آیات قرآنی و ادعیه اسلامی نیستند و غالباً اشعار مناسبتی​ای هستند که دارای مضامینی چون: ماده​تاریخ، توصیف بنا یا اثر، اسامی افراد مختلف (پادشاه، بانی، خوشنویس، سازنده و شاعر) و مدیحه​سرایی و نعت اشخاص است.

دوره تیموری را می توان یکی از دوره های درخشان هنرهای چوبی ایران به شمار آورد. این دوره علاوه بر اینکه ادامه دهنده راه دوره های قبلی است، به واسطه نوآوری های موجود در آثار، از دوره های قبل متمایز می شود. از جمله آثار این دوره می توان به درهای نفیس مسجد افوشته اشاره کرد که جزء پرکارترین درهای اسلامی محسوب می شوند. این درها علاوه بر ارزش هنری بالا، به دلیل وجود کتیبه هایی که با دین و مذهب مردم گره خورده، از ارزش مضمونی و اجتماعی بالایی نیز برخوردارند. هدف اصلی پژوهش حاضر، تطبیق اصول طرح و نقش درهای منبت مسجد افوشته با سایر نمونه های شاخص دوره تیموری است. روش پژوهش از نظر روش، توصیفی، تحلیلی و تطبیقی است. با توجه به مطالعات کتابخانه ای و میدانی صورت گرفته توسط نگارندگان، این نتایج حاصل شد که درهای مسجد افوشته به میزان بسیار زیادی با الگوی رایج درهای منبت تیموری همخوانی دارد و از لحاظ ترکیب بندی تمامی این آثار تقریباً یکسان و دارای ویژگی های مشترکی هستند. همگی درها دولنگه ای هستند که هر لنگه به سه تنکه تقسیم شده است. نقوش استفاده شده بر روی آنها به ترتیب فراوانی شامل: نقوش گیاهی، نقوش نوشتاری و هندسی است. همچنین، بر اساس مطالعه مضمونی کتیبه ها می توان دریافت که کتیبه های دوره تیموری بیشتر شامل: اشعار، نام بانی و سازنده، تاریخ ساخت، اسامی خداوند، نام حضرت محمد (ص) و نام حضرت علی (ع) است. کاربرد این اشعار و اسامی مذهبی نشان دهنده اعتقادات مذهبی بانیان آثار است که تمایلات شیعی در آن به وضوح دیده می شود.

بسیاری از کتیبه های نستعلیق قاجار، توسط خوشنویسانی مانند آقا محمد باقر سمسوری و فتح الله جلالی، که در زمره پیروان میرعماد و محمد صالح اصفهانی به شمار می روند، نوشته شده است. اصلی ترین سوال این پژوهش بنیادی این است که مهمترین تحولات فرمی و ساختاری کتیبه های نستعلیق در مساجد قاجاری اصفهان چیست؟ بدین جهت، ضمن بررسی جامعه آماری مورد نظر، بر اساس روش نمونه گیری طبقه بندی پسین، نتایجی قابل توجه حاصل شده است. مساجدی چون مسجد سید، رحیم خان، رکن الملک، کرمانی و صفا، پنج مسجدی هستند که کتیبه نستعلیق در تزئینات آنها دیده می شود. مطالعه روند تاریخی اجرای این کتیبه ها، نشان دهنده وقفه طولانی مدت در اجرای کتیبه های نستعلیق در طول سده 13 ه.ق است که به نظر می رسد، این روند کند با شتاب چشمگیری از نظر تعداد و تنوع، در اوایل سده 14 ه .ق احیا شده است. تنوع رنگی بالا، تزئین پس زمینه قاب بندی ها و نیز نوآوری در فرم قاب ها، را می توان از جمله نوآوری های قابل توجه نمونه های قاجاری در مقایسه با نمونه های صفوی دانست. دستاورد دیگر این پژوهش، شکل گیری تفاوت های قابل ملاحظه در زمینه اجرای کتیبه های قاجاری، نسبت به دوره صفوی است. جالب اینجاست که در جامعه آماری نمونه های قاجار، از کتیبه های گچی به عنوان زمینه استفاده نشده و بیشتر کتیبه ها به شیوه کاشی خشتی اجرا شده اند.

امروزه یکی از نیازهای جامعه پژوهشی خوش نویسی و هنرهای وابسته به آن، شناسایی سیر تحول و تطور قلم های خوش نویسی، به ویژه در سده های اولیه اسلام است. خوشبختانه در سال های اخیر، علاوه بر پژوهش های تاریخی، پژوهش های ارزشمندی در زمینه مطالعات سبک شناسی و ویژگی های هنری قلم های گوناگون خوش نویسی صورت پذیرفته است. شناسایی و معرفی ویژگی های نسخه های شاخص مصاحف شریفه، یکی از راه کارهایی است که به این فرایند سرعت می بخشد. «قرآن طلایی» یکی از نسخه های منحصربه فرد در تاریخ خوش نویسی اسلامی است که امروزه در کتابخانه ایالتی باواریا در مونیخ نگهداری می شود. در مشخصات موزه ای این اثر، تاریخ قرن پنجم ه .ق. درج شده است و آن را به ایران یا عراق متعلق دانسته اند. وجه تسمیه این اثر، پوشیده شدن تمام صفحات قرآن با لایه بسیار نازکی از طلاست. این قرآن فاقد رقم خوش نویس و تاریخ کتابت است؛ بااین حال، بر اساس مشاهدات اولیه، می توان گفت تحت اصول مکتب ابن بواب، خوش نویس شناخته شده قرن چهارم ه .ق. نگارش شده است. کشیدگی اغراق آمیز حرف «س» در «بسم الله» آغازین سوره ها، استفاده از مرکب های رنگین سفید، قهوه ای، لاکی (قرمزدانه) در کنار مرکب سیاه، تمایل جزئی حروف افراشته به سمت چپ و متراکم نویسی کلمات در عین شمرده نویسی، از نکاتی است که می تواند در راستای انتساب به مکتب ابن بواب مورد تحلیل قرار گیرد. افزون بر این، در این پژوهش مواردی چون نظام صفحه آرایی و همچنین، آداب به کارگیری و الگوهای تزئینی نشانه گذاری های به کاررفته در ابتدای سوره ها، انتهای آیات و حاشیه صفحات، مورد مطالعه قرار گرفته است. 

بیان مسئله: مضامین کتیبه ها در بناهای صفوی تنوع بسیاری داشته و مطالعه اولیه این آثار نشان می دهد که هنرمندان عهد صفوی برای نگارش متون مذهبی غالباً از کتیبه های ثلث و کوفی و برای کتیبه های غیرمذهبی از قلم نستعلیق بهره گرفته اند با این حال، این مورد قطعیت نداشته و کتیبه های نستعلیقی دیده می شود که حاوی مضامین مذهبی است. هدف: پژوهش پیش رو با هدف شناسایی و دسته بندی مضامین مذهبی به کار رفته در کتیبه های نستعلیق صفوی صورت پذیرفته است. روش پژوهش: این تحقیق بنیادی به روش توصیفی و تحلیلی؛ بر پایه مطالعات کتابخانه ای و یافته های میدانی تدوین شده است. تمام نمونه های در دسترس در بازه زمانی حکومت صفوی، مورد مطالعه قرار گرفته و پس از جمع آوری داده ها اقدام به طبقه بندی مضامین مذهبی به کار رفته در نمونه ها شده است. یافته ها: نتایج نشان می دهد که در میان حدود ۲۵۰ کتیبه نستعلیق موجود، ۳۳ اثر که حدود ۳۱ درصد این آثار را تشکیل می دهد، حاوی مضامین مذهبی است. این مضامین در سه گروه قابل دسته بندی هستند و به ترتیب فراوانی عبارتند از، ذکر و منقبت، آیات قرآن و احادیث. نتایج بیانگر آن است که آیات قرآن در هیچ موردی، به تنهایی نوشته نشده اند. علاوه بر آیات، تنها دو حدیث قدسی« لولاک لما خلقت الافلاک و حدیث نبوی» و حدیث نبوی«انا مدینه العلم و علی بابها » در کتیبه ها مورد استفاده قرار گرفته و بقیه نمونه ها عمدتاً اشعاری هستند که به منقبت ائمه با محوریت پیامبر(ص)و حضرت علی(ع) پرداخته اند. از جمله این شاعران می توان به عبدالرحمن جامی، هلالی جغتایی و شیخ بهایی اشاره کرد. درباره فراوانی مضمونی کتیبه های مذهبی نستعلیق صفوی، نتایج نشان می دهد که بیشترین تکرار به دعای « نادعلی » (۴ مورد) و حدیث «مدینه العلم» (۳ مورد) تعلق دارد که همانا تأیید و تأکیدی بر وجود گرایش های شیعی در شکل گیری این آثار است.

خط گلزار یکی از گونه های متعدد خطوط تفننی و تزئینی در تاریخ خوشنویسی ایران است که بیشترین آثاری که بدین شیوه خلق شده متعلق به اواخر دوره قاجار است. با این حال، شواهد و نمونه های تاریخی بیانگر آن است که ریشه های فرمی این گونه خوشنویسی به سده های پیش از قاجار بر می گردد. این پژوهش بر آن است تا ضمن ردیابی خط گلزار در ادبیات سده های پیشین، منشا شکل گیری آن را نیز بر اساس مستندات و شواهد موجود مشخص کند. از این رو، این پژوهش به دنبال یافتن پاسخ این پرسش است که ریشه های شکل گیری خط گلزار بر پایه مستندات، چه دوره ای و چگونه است؟ مطالعات اولیه بیانگر تاثیر تزئینات معماری بر شکل گیری این گونه خوشنویسی تزئینی بود. از این رو، حجم نمونه و روش نمونه گیری آثار در این پژوهش، 23 آرایه معماری به شیوه در دسترس بر پایه مطالعات کتابخانه ای و میدانی، بوده است. نتایج بیانگر آن است که وجود نمونه های متعدد گلزار در قالب توپی های ته آجری یا کلوک بندها در تزئینات معماری دوره سلجوقی و ایلخانی، قدمت استفاده از آن را حداقل تا اوایل قرن 6 ه.ق پیش می برد. این شیوه تزئین در کتیبه های کوفی گوشه دار مورد استفاده قرار گرفته و شامل نقش مایه های هندسی، گیاهی و نوشتاری است.

حرم مطهر رضوی با داشتن کاشی نگاری های بسیار زیبا در ادوار گوناگون، به گنجینه ای پربار در دنیای اسلام بدل گردیده است. دیوارها، سردرها، ایوان ها و ایوانچه های صحن های عتیق و نو واقع در مجموعه حرم، با کاشی های بی نظیری از دوره قاجار، آراسته شده است. از آنجا که تاکنون به طور اختصاصی به نقوش به کاررفته در کاشی نگاری دوره قاجار در حرم پرداخته نشده، از این رو در این پژوهش، منتخبی از کاشی های قاجاری در حرم امام رضا (ع) با هدف شناخت و دسته بندی مضمون نقوش کاشیکاری به شیوه هفت رنگ در صحن های عتیق و نو مورد مطالعه قرار گرفته است. برای رسیدن به این اهداف، دو پرسش مطرح است. نخست اینکه چه نوع نقوشی در تزیینات کاشی های هفت رنگ این بنا به کاررفته است؟ دوم این که نقوش از نظر موضوعی چه مفاهیمی را دنبال می کنند؟ این مقاله، دستاورد پژوهشی است که از جنبه ماهیت و روش، توصیفی تحلیلی و شیوه برخورد با موضوع، موردکاوی بوده است. با مطالعه ویژگی های کاشی نگاری دوره قاجار و سپس مطالعه میدانی طرح های کاشی های حرم، مشخص شد که نقوش تزیینی به کار رفته در کاشی های دوره قاجار در حرم شامل نقوش گلدانی و کاسه بشقابی، اسلیمی و ختایی، انسانی، حیوانی، منظره پردازی و کتیبه نگاری است. همچنین، تنوع بالای نقوش نشان می دهد که کاشی نگاران از ویژگی ها و قابلیت های نقوش پیکره ای در جهت کاربرد در مکانی مقدس بهره برده تا هویتی جدید متناسب با تغییرات جهان بیرونی قاجار خلق کنند.

مشبک فلز از شیوه‌های فلزکاری دوران صفوی است و یکی از آثار شاخص آن، قلمدان فولادی منحصر به­فردی است که تحت عنوان "کلیددان" در موزه آستان قدس رضوی در مشهد نگهداری می­شود. با توجه به مطالعات بصری اولیه و شباهت ظاهری این اثر نفیس با سایر قلمدان‌های دوره اسلامی، این پژوهش صورت پذیرفته­است تاویژگی‌های بصری و ساختاری این اثر مورد تحلیل و تطبیق قرا گیرد. از این­رو، هدف این پژوهش علاوه بر تحلیل بصری، مطالعه تطبیقی طرح و نقش آن با چند نمونه شاخص از قلمدان‌های اسلامی ایرانی است. بدین منظور، پژوهش حاضر به این پرسش پاسخ خواهد داد که وجوه اشتراک و افتراق نقوش قلمدان محفوظ در موزه آستان قدس رضوی با سایر قلمدان‌های فلزی دوره اسلامی تا دوره صفوی چیست؟ در پژوهش بنیادی پیش ­رو که با روش تطبیقی انجام شده و جمع­آوری اطلاعات به صورت مطالعات کتابخانه­ای، بررسی منابع اینترنتی و استناد به آرشیو تصاویر موزه آستان قدس رضوی، صورت پذیرفته؛ این اثر با 12 قلمدان فلزی اسلامی ایرانی تا دوره صفوی، از لحاظ فرم و نقش مورد مطالعه و تطبیق قرار گرفته­است. نتایج به­دست­آمده حاکی از آن است که نقوش مورد استفاده در این آثار در 5 گروه قابل دسته­بندی هستند: نقوش گیاهی (اسلیمی و ختایی)، نقوش حیوانی، نقوش نوشتاری، نقوش انسانی و نقوش هندسی. همچنین، نتایج بیانگر آن است که در قلمدان‌های فلزی از نقوش نوشتاری و اسلیمی بیشتر از نقوش دیگر استفاده شده­است. نمونه مورد مطالعه نیز مانند سایر قلمدان­ها دارای تزیینات اسلیمی و نوشتاری است. وجه تمایز این اثر با سایر قلمدان­ها استفاده از نقوش ختایی و همچنین استفاده از قلم خوشنویسی نستعلیق در آن است که در دیگر قلمدان­ها چنین نقوشی به چشم نمی­خورد.