صالح سلاورزی زاده

فروپاشی اتحاد شوروی و استقلال کشورهای آسیای مرکزی، موجب تکاپوی دستگاه سیاست خارجی ایران و دیگر کشورها برای حضور در این منطقه شد. سیاست خارجی قرقیزستان «چندبعدی» یا «چندبرداری» است که بر تحکیم روابط خارجی انعطاف پذیر و چندجانبه با کشورهای همسایه و بازیگران منطقه متمرکز است. قرقیزستان تنها کشور آسیای مرکزی است که با ایران توافق نامه همکاری همه جانبه ده ساله امضا کرده است. با توجه به این موضوع، در این نوشتار با دنبال کردن رویکردی «آینده پژوهانه» تلاش می کنیم، سیاست خارجی ایران در این کشور را تحلیل کنیم و به این پرسش پاسخ دهیم که راهبردهای کنونی جمهوری اسلامی ایران در قرقیزستان کدامند و کدام سناریوهای محتمل و مطلوب برای آینده سیاست خارجی ایران در این کشور قابل طرح است؟ یافته های پژوهش نشان می دهد هرچند که سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در قالب سناریوهای خوشبینانه تحلیل پذیر است، دیگر سناریوهای احتمالی و بدبینانه نیز قابل طرح هستند. سرانجام می توان ادعا کرد که با وجود آینده محور بودن، روابط دو کشور حکایت از روابطی کم رونق دارد که احتمال رخداد سناریوهای مطلوب سیاست خارجی ایران در این کشور را کاهش می دهد و تا رسیدن به وضعیت ایده آل راه زیادی در پیش خواهد بود. روش گردآوری اطلاعات این نوشتار اسنادی کتابخانه ای است.

«پیش تدبیری راهبردی» رویکردی است که از تجزیه و تحلیل های عینی و آینده محور استفاده می کند تا نخست تصویری کامل و روشن از آینده ی موضوع مورد پژوهش ترسیم نموده و در ادامه با بهره بردن از مدل ها و تکنیک های خاص، راهبرده را مشخص نموده وسناریوهای محتمل و مطلوب و نتایج آنها را پردازش می کند. ایران و ترکمنستان دو کشور با سابقه فرهنگی-تمدنی مشترک وهمسایه آبی-خاکی می باشند و در سه زمینه سیاسی، اقتصادی و فرهنگی دو کشور دارای ظرفیت ها و فرصت های مناسبی جهت برقراری روابط دوجانبه ی راهبردی می باشند و این ظرفیت ها و فرصت ها اتفاقا در «هم تکمیلی» قابل توجهی نسبت به هم می باشند. پژوهش با اتخاذ روش تبیینی و «بینارشته ای» تلاش نمود که به تحلیل راهبردهای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در ترکمستان پرداخته و به این سوال پاسخ دهد که: راهبردهای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در کشور ترکمنستان کدامند و اینکه این راهبردها موفق و پویا بوده اند یا منفعل و ناموفق؟ درپاسخ مساله پژوهش این فرضیه مطرح شد که راهبردهای سیاست خارجی ایران متاثر از ضعف های داخلی و چالش های محیطی، منفعل و ناموفق بوده اند. نتایج پژوهش نشان می دهد که شانس به وقوع پیوستن سناریوهای مطلوب سیاست خارجی ایران در ترکمنستان با توجه به چالش ها و ضعف های مختلف بسیار پایین می باشد. روش گردآوری اطلاعات پژوهش اسنادی-کتابخانه ای بوده است.

استراتژی های سیاست خارجی کشورها همیشه تابعی از نقاط قوت وضعف داخلی و فرصت ها و چالش های محیطی بوده است. فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی باعث فعال شدن سیاست خارجی ایران در کشورهای آسیای مرکزی گردید. از سال 1370شمسی و آغاز روابط سیاسی ایران و ازبکستان، روابط دو کشور روندها و رویدادهای متنوعی را تجربه نموده است. این پژوهش در تلاش است با اتخاذ رویکردی«بینارشته ای» به تحلیل و بررسی پیشران ها، روندها،رویدادها و نهایتا سناریوهای استراتژی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در ارتباط با ازبکستان پرداخته و به این مساله اصلی پژوهش پاسخ دهد که: رابطه میان مقدورات داخلی ایران و محذورات محیطی ازبکستان در راهبردهای سیاست خارجی ایران در این کشور چگونه بوده است؟ نتایج پژوهش حکایت از این دارد که نقاط قوت داخلی استراتژی های ایران در ازبکستان تحت تاثیر محذورات و تهدیدات محیط ازبکستان و محیط بین المللی قرار گرفته که منجر به عدم موفقیت راهبردهای سیاست خارجی ایران در این کشور شده است، اما تغییر شرایط سیاسی داخلی ازبکستان درکنار سیاست نگاه به شرق ایران و عضویت در سازمان شانگهای سناریوهای محتمل و مطلوب سیاست خارجی ایران در ازبکستان حکایت از حرکت به سمت سناریوهای خوشبینانه و تعمیق روابط دوجانبه طرفین دارد.

خاورمیانه و شمال آفریقا در کمربند گرم و خشک کره زمین واقع شده است و با وجود زندگی حدود 7 درصد جمعیت جهان کمتر از یک ونیم درصد آب های شیرین کره ی زمین را در اختیار دارد. این منطقه با دو بحران تحت عنوان: 1. دولت اسلامی عراق و شام (داعش) و 2. دیگری بحران آب روبرو است. عنصرآب همیشه عاملی مهم، استراتژیک وتاثیرگذار در معادلات سیاسی منطقه ی خاورمیانه بوده و در این راستا سازمان ملل از بحران آب در خاورمیانه به عنوان«داعش خاموش» یاد کرده است. هدف این پژوهش بررسی اهداف، روش ها و پیامدهای استفاده ابزاری داعش از آب در عراق و سوریه بوده است. پرسش محوری که دراین مقاله مطرح می شود :: عنصرآب چه نقشی در تاسیس، تثبیت وتحکیم داعش داشته است؟ درپاسخ به این پرسش و به عنوان فرضیه پژوهش باید عنوان نمود: به نظرمی رسد داعش از آب به عنوان ابزاری جهت توسعهطلبی ارضی، اخّاذی، باجگیری، کسب درآمد استفاده کرده است. یافته های نوشتار حاکی ازآن است که آب ابزار وسلاحی در دست داعش برای برآورده ساختن اهداف استراتژیک خود که همان بقاء، تثبیت و تحکیم دولت خود می باشد، بوده وبا استفاده متعارف و غیرمتعارف ازآب بهمفهومی بنام «هیدرو تروریسم» عینیّت بخشیده است روش مورد استفاده در این مقاله توصیفی- تحلیلی بوده و از ابزار کتابخانه ای، اسنادی و منابع اینترنتی برای گردآوری داده ها استفاده شده است.

محققانی که درارتباط با تحلیل سیاست خارجی فعالیت دارند، وظیفه خود را بهبود تصمیم گیری در سیاست خارجی بیان کرده اند. نگارندگان با هدف کمک به بهبود تصمیم گیری درسیاست خارجی اقدام به آسیب شناسی استراتژی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در جمهوری تاجیکستان نموده اند. تحلیل سوات وپستل موضوع نشان می دهد سیاست خارجی حمهوری اسلامی ایران از نفاظ ضعف و قوت داخلی و فرصت ها وچالش های محیطی تاثیرپذیرفته است و درطول این مدت که از روابط جمهوری اسلامی ایران و جمهوری تاجیکستان گذشته است، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در این کشور بیشتر تحت تاثیر نقاط ضعف داخلی و تهدیدات محیط خارجی تاجیکستان بوده است. مساله ی پژوهش این مهم بوده است که چرا راهبردهای سیاست خارجی ایران در جمهوری تاجیکستان موفق وپویا نبوده است؟ برای پرداختن به مساله پژوهش، فرضیه ی مطرح شده به این صورت است که: استراتژی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان بدون توجه به هدف گذاری های بلند مدت وآینده پژوهانه، تحت تأثیر ضعف-های داخلی و چالش های محیطی ناموفق و منفعل بوده است. چارچوب نظری پژوهش یک طرح مفهومی با استفاده از دو مدل مدیریت استراتژیک (سوات وپستل) و رویکرد آینده پژوهی( سناریوسازی) ، روش پژوهش «تبینی» و کیفی و روش گردآوری اطلاعات با استفاده از ابزار کتابخانه ای –اسنادی و اینترنتی بوده است.

مقاله پیش رو به دنبال پاسخ دادن به این پرسش است که سیاست و راهبرد کلان و هدف های آمریکا از حضور نظامی در منطقه آسیای مرکزی پس از 11 سپتامبر چیست و این راهبرد و هدف ها در منطقه با چه موانع و چالش هایی رو به رو است؟ در پاسخ می توان گفت که منطقه آسیای مرکزی برای آمریکا اهمیت بالای ژئوپلیتیکی دارد؛ به این شکل که استقرار آمریکا در آسیای مرکزی می تواند ضمن مبارزه مستقیم با تروریسم و استفاده از منابع انرژی منطقه، از یک سو به گسترش نفوذ این کشور و از سوی دیگر به کنترل و مقابله با نفوذ رقبای سنتی اش همچون روسیه و چین منجر شود. البته میزان موفقیت این راهبردها و هدف ها به چگونگی مواجهه آمریکا با چالش هایی همچون وضعیت جغرافیایی منطقه، افراطی گری اسلامی و تروریسم و رقبای منطقه ای همچون روسیه و چین بستگی دارد. راهبرد اصلی و همیشگی آمریکا حضور در مناطق راهبردی جهان و جلوگیری از سلطه قدرت های رقیب این کشور چون روسیه و چین بوده است. در ارتباط با منطقه آسیای مرکزی حضور آمریکا در دوره بوش و اوباما بررسی شده است. راهبرد کلان هر دو رئیس جمهور در راستای همان هدف همیشگی ایالات متحده یعنی حضور در مناطق با اهمیت بوده است؛ اما تاکتیک ها با توجه به مقتضیات زمانی تفاوت داشته است. در دوره بوش و بعد از رخداد یازده سپتامبر به علت وجود تهدیدهای مستقیم علیه آمریکا، ابزار و تاکتیک از نوع سخت و حضور نظامی بوده است؛ اما در دوره اوباما به دلیل برطرف شدن نسبی تهدیدها، تاکتیک ها به حضور نرم و استفاده از قدرت هوشمند تغییر یافته اند.