مهرنوش حسن زاده

پیشینه و هدف رویکرد تاب آوری،  طی دو دهه اخیر در علوم مختلف از جمله در مطالعات شهری و منطقه ای جایگاه مهمی پیدا کرده است. این موضوع در آمایش متوازن، منعطف و خردمندانه زیرساخت های اساسی  به خصوص در مناطقی که در معرض تغییرات اقلیمی و آسیب های ناشی آن هستند، اهمیت فراوان دارد. ادبیات پژوهش نشان می دهد برای سنجش تاب آوری سیستم های حیاتی و زیرساختی مدل ها و چهارچوب های تحلیلی متعددی ارائه شده است. یکی از مهم ترین مدل های ارزیابی کیفیت و ظرفیت تاب آوری در سیستم های زیرساختی مدل چرخه سازگاری تاب آوری است. با توجه به اهمیت تاب آوری زیرساخت های حیاتی در استان خوزستان، این پژوهش با استفاده از این مدل به تبیین ظرفیت تاب آوری زیرساخت های حیاتی در این استان پرداخته است. روش شناسی برای گرداوری داده ها توصیفی از مطالعات اسنادی و کتابخانه ای و برای بخش داده های تحلیلی از روش پیمایشی به صورت روش دلفی هدفمند استفاده شده است. در این راستا از نظرات 30 کارشناس و متخصص در دو مرحله، در زمینه موضوع تاب آوری زیرساخت های حیاتی و برنامه ریزی شهری و منطقه ای استفاده شد. مرحله اول به تبیین و تشریح موضوع، مراحل مدل، شاخص های مربوط به هر کدام از آنها و تایید از سوی کارشناسان و مرحله دوم به وزن دهی و کیفیت سنجی وضعیت زیرساخت های حیاتی استان در 5 زیرساخت برق، گاز، آب، مخابرات و حمل ونقل بر اساس مدل چرخه سازگاری تاب آوری و شاخص های تشکیل دهنده مراحل مدل پرداخته است. برای تجزیه و تحلیل نظرات کارشناسان و خروجی ها، از مدل شباهت به گزینه ایده آل فازی بهره برده شده است. یافته ها و بحث تحلیل نتایج مربوط به شاخص های مرحله فروپاشی به عنوان اولین مرحله در مدل چرخه سازگاری تاب آوری برای زیرساخت های حیاتی استان به هنگام رخداد مخاطرات نشان می دهد که زیرساخت حیاتی برق در تمامی شاخص ها دارای کمترین وزن و متعاقباً ضعیف ترین کیفیت از منظر تاب آوری بوده و از منظر شاخص های یاد شده دارای اولویت بهبود بخشی است. تحلیل ظرفیت تاب آوری زیرساخت های حیاتی استان در مرحله سازماندهی مجدد به عنوان مرحله دوم مدل چرخه سازگاری تاب آوری نشان می دهد که زیرساخت برق در تمامی شاخص های این مرحله نیز دارای ضعیف ترین و پایین ترین رتبه بوده و نشان دهنده تاب آوری پایین این زیرساخت در استان خوزستان است. مرحله بهره وری سومین مرحله در مدل چرخه سازگاری تاب آوری برای اندازه گیری ظرفیت تاب آوری زیرساخت های حیاتی در استان است که نتایح این مرحله بیانگر آن است که زیرساخت حیاتی برق به مانند مراحل پیشین دارای کمترین رتبه کسب شده و ضعیف ترین کیفیت از لحاظ تاب آوری است. مرحله تعادل آخرین مرحله و کامل ترین مرحله در مدل چرخه سازگاری تاب آوری است که وضعیت شاخص های آن برای زیرساخت های حیاتی استان خوزستان نشان می دهد که تاسیسات برق باز دارای کمترین وزن ها و ضعیف ترین کیفیت از منظر تاب آوری در مرحله تعادل است. نتیجه گیری  نتایج این پژوهش نشان می دهند که بین زیرساخت های حیاتی استان، زیرساخت برق دارای وضعیت نامناسبی از منظر تاب آوری در هر چهار مرحله مدل بود. بعد از این زیرساخت، زیرساخت آب دارای وضعیت نامناسب تری بود و کمترین وزن ها را به خود اختصاص داد. همچنین زیرساخت های گاز، مخابرات و حمل ونقل، به ترتیب رتبه های سوم تا پنجم تاب آوری را در قالب مدل چرخه سازگاری تاب آوری در استان به دست آوردند. تحلیل نهایی کیفیت زیرساخت های حیاتی استان از منظر مراحل مدل چرخه سازگاری تاب آوری نشان داد که مرحله سازماندهی مجدد دارای ضعیف ترین کیفیت و متعاقباً اولویت بیشتری برای برنامه ریزی در راستای ارتقای کیفیت تاب آوری زیرساختی در استان خوزستان دارد.  نتایج این پژوهش می تواند راهگشای سیاست های مبتنی بر آمایش تاب آورانه زیرساخت های حیاتی استان در برابر مخاطرات طبیعی ناشی از تغییرات اقلیمی باشد.

بافت های تاریخی به واسطه ویژگی های باارزش خود از سایر بافت های شهری متمایز هستند؛ اما اغلب به دلیل عدم انطباق با سرعت تغییر نیازهای ساکنین وارد فرایند «فرسودگی» می شوند. همین امر لزوم برنامه ریزی و حفاظت را در بافت های تاریخی تائید می کند. سؤال مطرح در این پژوهش آن است که چگونه می توان رویکردی مناسب برای مداخله هدفمند و تحقق پایداری در بافت های تاریخی اتخاذ نمود؟ پاسخ به این پرسش دو مرحله دارد: نخست آنچه بافت تاریخی باید باشد تا آن را «پایدار» دانست و دوم، فرایندی که برای رسیدن به پایداری باید اتخاذ شود. فرضیه این پژوهش عبارت است از استفاده از رویکرد راهبردی در برنامه ریزی بازآفرینی می تواند پایداری بافت های تاریخی را تحقق بخشد. بر همین اساس چارچوب مفهومی از نحوه مداخله در شرایط مختلف تدوین گردیده است. این پژوهش با رویکرد کیفی و با استفاده از روش تحلیل محتوا مورد بررسی قرارگرفته است. مطالعات مستخرج از نظریات مرتبط نشان می دهد محتوای پایداری بافت های تاریخی در ابعاد کالبدی، عملکردی، اقتصادی و اجتماعی بر معیارهای کلی منظرسازی، حفاظت، کیفیت محیطی، ثبات و سرزندگی اقتصادی، کیفیت زندگی و انسجام اجتماعی استوار است. همچنین فرایند مداخله در بافت برای نیل به محتوای پایدار بر اساس رویکرد راهبردی به ارایه مدل پیشنهادی انجامیده است که بررسی ها نتایج نشان می دهد پنج حالت برای مداخله در بافت تاریخی وجود دارد: وجود شرایط کالبدی ناپایدار، پایداری نسبی کالبدی و اقتصادی، پایداری نسبی کالبدی و اجتماعی، پایداری کالبدی و ناپایداری در ابعاد اقتصادی-اجتماعی، و وضعیت کاملاً ناپایدار در تمام مختلف. هر یک از وضعیت های فوق بر اساس فرایند برنامه ریزی بازآفرینی به راهبردهای مختلفی نیازمند هستند که به آن ها پرداخته شده است.

تکنولوژی های نوین شهرسازی که در چرخه نیاز تعریف و بازتعریف می شوند؛ در هر عرصه ای از محیط های شهری قابلیت حضور دارد. میزان و نحوه تأثیرگذاری آن در طی ادوار تاریخی تابع شرایط بسیار پیچیده ای است که در یکی از کامل ترین حالت ها در محله های شهری درک میگردد. بارزه های تکنولوژی حمل ونقل شهری به عنوان یک نیروی محرکه در دگرگونی ساختارهای کالبدی-فضایی نقش بی بدیلی در پایداری محله های تاریخی ایفا می کند . مطالعات نظری حوزه پایداری و تکنولوژی حمل ونقل شهری ابهامات گسترده ای را برای تصمیم سازان، برنامه ریزان و طراحان در برهه های مشخص زمانی پدید می آورد؛ اما بررسی کیفی و کمی پایداری در طول دوران به منظور شناخت مسیرهای تصمیم سازی آتی از اهمیت بسیاری برخوردار است. بر همین اساس هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی نقش تکنولوژی حمل ونقل شهری در سیر دگرگونی محله های تاریخی ازنقطه نظر پایداری است . پرسش های تحقیق عبارت اند از پایداری محلات در سیر دگرگونی تاریخی خود در دوران معاصر چه روندی داشته اند؟ و تکنولوژی حم ل ونقل شهری در میزان پایداری محلی چه نقشی داشته است؟ بر همین اساس روش تحقیق به صورت توأمان کیفی و کمی برمبنای مطالعه اسنادی سیر دگرگونی محلات و ارتباط آن با میزان پایداری با استفاده از روش شاخص عملکرد محله ای است . بررسی های حاضر در دو محله خیابان و درب کوشک شهر قزوین با پیشینه دوران صفوی بیانگر آن است که معیارهای پایداری محلی تا پیش از سال 1386 روند نزولی داشته و در برخی از معیارها به پایین ترین میزان خود رسیده است . در دهه پس ازآن، برخی از معیارهای پایداری شامل ایمنی و امنیت، سرزندگی و دسترسی افزایش یافته و معیارهای هویت، تنوع و خوانایی کاهش یافته است.

احیا و بازآفرینی بافت های تاریخی سال ها است که به عنوان یک مسئله اساسی در حرفه های مرتبط مطرح است و نظریه های مختلفی بر مبنای شرایط و تجربه های گذشته وجود دارد. عدم شناخت و تحلیل صحیح از روابط میان عوامل مختلف، نبود اطلاعات دقیق، نداشتن درک مناسب از شرایط ویژه و چگونگی فرایند فرسودگی بافت های تاریخی را می توان از دلایل اصلی شکست بسیاری از طرح های مرمت شهری دانست؛ بنابراین نخستین و مهم ترین گام شناخت صحیح متغیرها و چگونگی تأثیر آنها بر یکدیگر است. در این پژوهش به بررسی تحلیلی چگونگی تأثیر فناوری حمل ونقل شهری بر شکل و فعالیت بافت های تاریخی با تأکید بر گسترش پیاده مداری پرداخته می شود. پژوهش حاضر بر آن است تا با بررسی منطقی از روابط و چگونگی تأثیر متغیرهای مستقل شکل و فعالیت بافت های تاریخی بر متغیر وابسته شبکه حمل ونقل شهری به ارائه الگویی مفهومی دست یابد تا از آن دریچه افزایش انگیزه شهروندان در جذب به درون بافت و افزایش پیاده مداری را در بافت ایجاد کند. پرسش اصلی پژوهش این است که ویژگی های بافت به صورت عام و بافت های تاریخی به صورت خاص چگونه در معرض تغییرات فناوری حمل ونقل شهری هستند؟ روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش بر پایه مطالعات نظری و بررسی نمونه های موفق جهانی در زمینه ارتقاء پیاده مداری در بافت های تاریخی به منظور تحلیل بافت تاریخی منطقه 12 شهرداری تهران بوده است. نتایج بیانگر آن است که افزایش تراکم، قطعات ریزدانه، کاربری مختلط، خرده فروشی، افزایش جزئیات طراحی مسیرهای پیاده و کاهش عرض معبر به تقویت پیاده مداری در بافت های تاریخی کمک می کند.