سعید بهمن آبادی

نظریه الحجاج إحدی روافد نظریه الفعل الکلامی التی تهتمّ بالعالم الخارجی للکلام وبالتأثیر الذی قد یترکه علیه فی کیفیه تبیین الموضوع. لذا إنّ نظریه الحجاج قد تأثرت بها فی تقدیم الحجج من جانب المتکلّم فی إقناع المخاطَب وفق ظروفه المحیطه به وتدرس فی هذا المجال، التقنیات الحجاجیّه فی الکلام عند إلقاءه من جانب المتکلّم. إنّها تعالج النصوص الدینیه والعلمیه الحجاجیّه من مکتوب وشفوی وهذه المناظره المدروسه فی هذا البحث قد تعدّ من المناظرات الکلامیه العلمیه التی أقیمت بین الإمام الرضا (ع) وسلیمان المروزی المتکلّم البارز الخراسانی بشأن قضیه البداء وإراده الله تعالی. البحث منهجه هو وصفی - تحلیلیٌ وقد اتخذ نظریه الحجاج أسلوباً لتطبیقها علی نصّ المناظره المذکوره آنفاً. الهدف من هذا البحث، هو دراسه التقنیات الحجاجیّه فیها علی ثلاثه مستویات وهی اللغویه والبلاغیه والمنطقیه لکی یکشف عن تقنیات الإمام الرضا (ع) عند مناظرته مع المروزی فی سبیل إقناعه بشأن الأمرین المذکورین؛ سبب اختیار هذا النصّ لتحلیله یکمن فی أنّه یحظی بالتقنیات الحجاجیّه التی تتناسب مع نظریه الحجاج باعتبارها أسلوباً فی بحثنا. وحسب تحلیل نصّ المناظره فإنّ البحث قد توصّل إلی أنّ الإمام (ع) قد وظّف التقنیات الحجاجیّه اللغویه المتمثله فی الترابطات الکلامیه (إِنَّ، أَنَّ وواو العاطفه) وهذه الترابطات قد ساهمت بشکل ملحوظ فی تأکید کلام الإمام (ع) ورصف حججه؛ والتقنیات البلاغیه المتمثله فی (أسالیب الحصر والتقدیم والتأخیر والاستفهام والکنایه) وهذه التقنیات المذکوره قد أدّت دورها البارز فی عمیله إقناع المروزی وإفحامه؛ والتقنیات المنطقیه المتمثله فی الأدله النقلیّه القرآنیه والروائیه التی قد جاء بها الإمام (ع) وفق ظروف متلقّیه وأتت أکلها فی المناظره وأدّت إلی إقناع المروزی وهذا یظهر مدی البلاغه الکلامیه للإمام (ع).

إنّ الحجاج جهد لغوی یهدف إلى التأثیر علی المتلقی وانبعاث مشاعره وأحاسیسه ومراعاه مقتضی حاله عبر القوی العقلانیه والاستدلال المنطقی واللغوی، کما أنّ الحجاج یعدّ عملیه فکریه تتّخذ من الخطاب الملفوظ أو المکتوب وسیله لإیصال الحجه، بحیث یهدف إلى إقناع المخاطب والتأثیر فیه وفی سمعه لرأی أو اعتقاد ما. وإنّ المناظرات الکلامیه أو اللغویه من النصوص التی تستعمل فیها الآلیات الحجاجیه لإقناع المخاطب والتأثیر فیه وإلزامه علی الإفحام. فی هذا الأثناء، أن مناظره الإمام رضا (j) مع رأس الجالوت، والتی تعالج نبوه النبی الأکرم (-)، تعتبر خطابا حجاجیا فی حد ذاته. تأتی المقاله على المنهج الوصفی التحلیلی، لمعالجه المناظره المذکوره، اعتمادا علی نظریه الحجاج وآلیاتها المختلفه، وتهدف إلى دراسه الآلیات الحجاجیه وتقنیاتها اللغویه والبلاغیه اللتین تمّ الترکیز علیهما فی هذا البحث، وإن أُشیر إلی الحجج الفلسفیه التی تعدّ من الحجج المنطقیه المتمثّله فی الحجج النقلیه والعقلیه. فلقد رصدت هذه الدراسه أکثر أسالیب الإقناع حضوراً فی مستوین اثنین: اللغویه والبلاغیه، وتوصلت إلی أنّ التقنیات اللغویه والبلاغیه والحجج النقلیه والعقلیه تشکّل حجر الأساس فی مناظره الإمام (j) مع العالم الیهودی، وذلک لإثراء آرائه وإقناع المتلقّی وتکریس الرساله النبویه لأجل تبیان مرتکز حجاجی أسست علیه الأسالیب الإقناعیه والحجاجیه. فإن الأسالیب اللغویه التی تتمثّل فی المناظره هی الترابطات الکلامیه مثل "واو العاطفه، وثُمّ، وإنَّ، وأَنَّ": وهی قد ساهمت کثیرا فی إقامه الاتصال بین الحجج ورصفها فی إقناع المتلقّی؛ وأما الأسالیب البلاغیه، فهی أسالیب التقدیم والتأخیر، والحصر والاستفهام والکنایه، مما أدّتْ دورها الحجاجی فی هذه المناظره. 

رثای امام حسین (ع) و عاشورا، بخش قابل توجّهی از ادبیّات عربی و فارسی را به خود اختصاص داده است. پژوهش حاضر، با تمرکز بر قصیدة «الدّم الثّائر»از وائلی و «نی نامه» از امین پور، سعی در بررسی جایگاه شخصیّت امام حسین (ع) و دلالت ها و معانی پنهان در متن این دو شعر دارد. روش پژوهش، توصیفی - تحلیلی و کتابخانه ای است که پس از جمع آوری داده ها، به تحلیل و بررسی آن ها و تطبیق بازتاب رثای امام حسین (ع) در شعر این دو شاعر، از منظر سبک شناسی دو قصیدة مورد نظر پرداخته شده است. نتیجه اینکه در قصیدة وائلی، محور اساسی، کهن الگوی ولادت مجدّد بوده و بیانگر دیدگاه رئالیستی شاعر است؛ ولی بر شعر امین پور، فضایی عرفانی حاکم است و امام را عارفی می داند که با شهادت خود به وصال رسیده است. فضای کلّی حاکم بر دو قصیده، حزن آلود و اندوهگین است. دو شاعر، روایت کنندة صرف ماجرای عاشورا نبوده و آن را دست مایة بیان معانی دیگری قرار داده اند.