طاهره میرزاده

تئون آی ون دایک؛ زبان شناس هلندی در حوزه گفتمان شناسی انتقادی، مطالعاتی در زمینه های مختلف اجتماعی انجام داد و با ارائه الگوی نظری ایدئولوژیکی اش، رویکردهای ایدئولوژیکی گفتمان و کارکردهای مختلف اجتماعی شناختی را تعریف کرد. هدف پژوهش حاضر، کشف راهبردها و کارکردهای مختلف گفتمانی در دو خطبه مقمّصه از خطبه های حضرت علی(ع) و خطبه فدکیه حضرت زهرا(س) است تا هویت شناسی و واکاوی ساختاری شوند. از این رو، سعی بر آن است تا با روش اجتماعی شناختی ون دایک پیش رود. رهیافت اولیه چنین می نماید، علی بن ابیطالب و فاطمه (علیهما السلام) در کلام خویش با  روش های انسجام ، گزینش واژگانی مناسب، برجسته سازی نکات مثبت گروه خودی و نکات منفی گروه دشمن و استناد به متون قابل اعتماد و قبول اذهان عموم مخاطبان خویش سخن پردازی کرده اند. کارکردهای کنش کلامی در مقایسه با کنش غیرکلامی با پویایی و جهت دهی کلامشان و شریک سازی مخاطبان در راستای اهداف خطبه هایشان نقش آفرینی کرده است. همچنین، رعایت قالب و ترتیب رایج در خطبه های اسلامی که  ایشان در خطبه های خویش رعایت کردند، منجر به هژمونی، هویت دهی و انسجام کلامشان شده است.

نظرا إلى أن الأعمال الأدبیه لا تظهر کنص مکشوف، بل ترتبط دوما متواصله بعناصر تصویریه أو لفظیه؛ فمن الواضح أن هذه العوامل، باعتبارها عوامل إضافیه للنص الرئیس، یمکن أن تؤثر على القارئ، فیما یتعلق بموضوع النص. تتم تسمیه هذه العناصر، والتی تختلف وفقا للفتره، والإصدارات، والمؤلفین، والجمهور والثقافات، من خلال نصوص جیرار جینیت التی کرس لها دراسه واسعه فی عمله بعنوان عتبا ت) 7891 (. إن العنوان فی العمل الأدبی موضوع حدیث لم یتم إیلاء الاهتمام الکافی له حتى الآن، وفقا لأعمال محمد تیمور؛ وخاصه مجموعه من قصصه القصیره ما تراه العیو نله؛ لذلک یتوخى هذا المقال إلى عتبه العنوان والإثبات أن انتقال المعنى فی الأعمال الأدبیه لا ینحصر فی النص الرئیس فحسب، بل فی عتبات الأثر الأدبی، ویناقش کیف یظهر العنوان فی هذا العمل ویحدد الدور الذی یمکن أن یلعبه العنوان فی فهم وتفسیر النص وأغراض الکاتب؛ وبالتالی، نکشف أن المؤلف اختار لعمله الأدبی عنوانا مناسبا، وفقا لمحتواه وغرضه؛ وأن عنوان الکتاب الذی تأثر جیدا بالصفات الجیده لعنوان لائق، صار قادرا على الاندماج فی ذهن القارئ.

هر متن به شرطی در بازتولید اندیشة مدنظر خود نقش مهمی ایفا می کند که بتواند به گفتمان هایی که کارگزاران اجتماعی را در افکار عمومی هژمونی می سازد، دسترسی یابد. نظریة گفتمان مدار ون لیوون (2008م) یکی از رویکردهای تحلیل گفتمان است که همراه با مقوله های جامعه شناختی-معنایی و با تأکید بر اهمیت کارگزاران اجتماعی گفتمان، لایه های پنهان زبان را در متون شفاهی و کتبی می کاود و روابط زیرین هر گفتمان را آشکار می سازد. این شاخه از تحلیل می تواند جایگاه ویژه ای در مطالعات قرآنی پیدا کند؛ چراکه ساخت های گفتمان مدار قرآن کریم و میزان رازگونگی آن ها به خوبی نشان می دهد که ایدئولوژی پنهان در پس همة آن ها کم وبیش یکسان است. پژوهش حاضر در تلاش است با تکیه بر روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به الگوی گفتمان مدار ون لیوون، نظام گفتمانی سورة قصص را مورد تحلیل قرار دهد. علت انتخاب سورة قصص این است که این سوره به علت روایت فشردة زندگی حضرت موسی (ع)، از کارگزاران اجتماعی و کنش های گفتاری قابل توجهی برخوردار است؛ لذا تحلیل گفتمان آن با نظریة ون لیوون کاملا منطبق است. بررسی ها نشان از آن دارد که در این سوره، مؤلفه های گفتمانی مبتنی بر اظهار (بسامد 916) در مقایسه با مؤلفه های مبتنی بر پوشیدگی (بسامد245) از بسامد بالایی برخوردار است؛ و این بدان معناست که خداوند در یک خلاقیت سبکی، مخاطب را با نام افراد، گرو هها، مکان ها و زمان هایی که کارگزاران اجتماعی در آن نقش فعال دارند، آشنا می سازد. همچنین به ترتیب شیوة تعیین نقش (بسامد475)، تعیین نوع اشاره (بسامد353) و تعیین ماهیت (بسامد88) بیشترین بازنمایی را در انواع اظهارِ کارگزاران اجتماعی در این سوره داراست.