الهام اندرودی

موقعیت ویژه ایران در منطقه همچون چهارراهی بین تمدن های مختلف شرق و غرب، این سرزمین را از راه های مهمی در دوره های مختلف تاریخی برخوردار کرده است. در مسیر شاهراه خراسان یا شرق، یک شاخه فرعی در شمال خراسان واقع است. راه تاریخی جرجان به نیشابور با نُه منزلگاه نقطه گذاری شده است و پیشینه تاریخی آن به قرن چهارم تا نهم هجری بازمی گردد. رشته کاروان سراهای پشت سرهم معدودی در ایران مربوط به پیش از دوره صفوی باقی مانده است. با توجه به اینکه کاروان سراهای زنجیره ای به دلیل کارکرد به هم پیوسته در پناه دادن به مسافران به احتمال زیاد هم زمان ساخته شده اند، تحلیل زنجیره ای از آن ها جایگاه ویژه ای در مطالعات الگوشناسی معماری ایران دارد. در این پژوهش، ابتدا با کمک روش تفسیری تاریخی، این مسیر و منزلگاه ها و رباط های آن از قرن چهارم هجری به بعد شناسایی شده اند. در گام بعدی، با تکیه بر نظریه نحو فضا و گراف های توجیهی حاصل از آن، روابط فضایی این رباط ها تحلیل شده و با کمک روش استدلال منطقی الگوهای حاکم بر این روابط تفسیر شده اند. یافته ها نشان می دهد که نقطه ورود به بناها یگانه و سردر ورودی است. هشتی به عنوان مفصل ارتباطی در فضای میانی قرار دارد. اسطبل از طریق هشتی و برج از طریق اسطبل راه دارد. هشتی به ایوان ورودی حیاط متصل است. اتاق ها اطراف حیاط چیده شده اند؛ اما ایوانچه مفصل میان اتاق و حیاط است. وجه افتراق بناها وجود بخش های اضافی همانند اسطبل و شیوه اتصال آن ها با هشتی است. بدین ترتیب طرح این بناها در حین دارا بودن الگوی واحد، با تمهیداتی ازجمله تعداد اتاق، هشتی و شکل اسطبل برای هر بنا یگانه است.

اصول مرتبط با تغییر کاربری میراث صنعتی راهکارهایی را پیشنهاد می کنند که به منظور حفظ مهم ترین خصیصه های میراث تدوین می شوند؛ اما در طراحی برداشت های متفاوتی از آنها صورت می گیرد. در این پژوهش اسناد بین المللی جان مایه استخراج اهداف، سیاست ها، راهبرد ها، و راهکار های طراحی در تغییر کاربری میراث صنعتی شده و روابط میان آن ها با رویکرد ترکیبی کمی و کیفی و روش استدلال منطقی تبیین شده است. مؤلفه های پیشنهادی پس از تحلیل محتوای گزاره های اسناد ایکوموس و فراوانی کلید واژه های مرتبط، در ۱۳ دسته تمامیت، اصالت، ارزش، مردم-جامعه، وجوه تاریخی، اهمیت و خاطرات جمعی، سنت و شخصیت و وجوه ملموس یا ناملموس، فرهنگ، اقتصاد و روح مکان جانمایی و ارتباط میان آن ها تفسیر و ارائه شده است. همچنین با بررسی کمی، "شبکه ارتباطی" میان دسته های مختلف به مثابه مبنای مدیریت منابع واکاوی شده است. به طورمثال مجموع حجم شبکه ارتباطی دسته بندی ارزش، با ۳۹ واحد، بیشترین تأثیر را بر سایرین دارد. برای سنجش یافته ها،  طرح تغییر کاربری کارخانه نساجی شیراز تحلیل کمی شده و میزان پاسخگویی راهکارهای طراحی در دسته های 13 گانه یافت شده سنجش شده است؛ این طرح با حدود 75% امتیاز تجربه موفقی محسوب می شود. بدین ترتیب این پژوهش نتایج خود را در تحلیل طرح تغییر کاربری میراث صنعتی به بحث گذاشته است.

”پارسه“ یا تخت جمشید مهمترین اثر هخامنشیان بین 510 تا 330 ق.م. است که همچون مجموعه ای حکومتی-اداری و آیینی بر روی صفه ای عظیم بنا شده است. نظام زهکشی ساختمان ها و روان آب های تخت جمشید از دامنه ی کوه رحمت تا دشت مرودشت به شکل شبکه ی پیچیده ای از آبراهه ها منحصر به فرد است و بدست اشمیت (1342)، تجویدی (1355)، عسکری (1383-85) و اسدی (1395) کاوش شده است. این پژوهش با هدف شناخت نظام کالبدی-کارکردی زهکشی در تخت جمشید، به تک نگاری شبکه ی آبراهه ها پرداخته است. یافته ها نشان می دهد که مجراها دارای کارکردهای مختلف انتقال آب بام از ناودانی درجاساخت، روان آب سطح زمین، شاخه های اتصال فرعی، و آبراهه های سراسری اصلی به شکل روباز، سربسته با یا بدون هواکش هستند. ساختار آن ها با سنگ یکپارچه زبره تراش یا پاکتراش یا تخته سنگچین است. اختلاف ارتفاع کف ابتدا و انتهای بلندترین آبراه حدود 7- متر و شیب متوسط مجراها 2% الی 4%  است اما شیب برخی به 30% هم می رسد تا جریان آب پیوسته در شبکه ی آبراهه ها با اختلاف ارتفاع مختلف باایجاد شکست در مسیر حفظ شود. مورفولوژی آبراهه ها به ویژه دو شاخه ی اصلی شرقی-غربی و شاخه ی شمالی-جنوبی، طرح ریزی یکپارچه ی کاخ های ادوار مختلف (مطابق نظر ارنست هرتسفلد) را نشان می دهد اما بر تغییرات موضعی (همانند نظر اریک اشمیت) تأکید دارد.  

شهر انشان در حوضه ی رود کُر در فارس قلب سرزمین ایلامی است که شواهد برجسته ای از معماری دوره ی آغاز ایلامی و هزاره ی چهارم و سوم ق.م. نیز در آن وجود دارد. با وجود اهمیت این شهر، مطالعه ی دقیق یافته ها و آثار معماری آن به زبان فارسی در محوطه ی تل ملیان محدود است. این پژوهش پس از مطالعه ی منابع دست اول کاوش، شواهد یافته های کلیدی تل ملیان به مثابه شهر انشان همانند آجر و گل نوشته ها به خط میخی را واکاوی و بقایای معماری را در مقایسه ی با اشیاء یافت شده وارسی می کند. به طور ویژه وجود دیوار شهر، بافت مسکونی ممتاز و بناهای اداری-تجاری، بخش هایی همانند اتاق مرکزی با اجاق چسبیده به دیوار و ورودی در طرفین آن در قلب مجموعه ها، تزیینات و نقاشی دیواری رنگارنگ، هندسه راست گوشه و سازماندهی فضایی خطی، خشت چینی منتظم و دیوارهای پیوسته، بیانگر ساخت و ساز پیشرفته ی شهری و عملکرد فرامحلی تل ملیان در دوران آغاز ایلامی است. وجود بنای یادمانی با سازماندهی فضایی حیاط مرکزی و رواق در ایلام میانه و شواهد نظام ثبت تبادلات کالاهای فرامنطقه ای نمایانگر تکامل این شهر در دوران تمدن ایلام میانه است. با توجه به نبود بقایای معماری بر روی زمین این پژوهش به تک نگاری با مطالعه منابع دست اول باستانشناسی و تاریخی پرداخته است.

گردشگری فرهنگی به دنبال فراهم کردن امکان بازدید همگان و بالابردن آگاهی عمومی از محوطه های میراث و جلب رضایت گردشگران با رعایت اصالت و یکپارچگی آثار است. یکی از زمینه های مهم تأثیرگذار بر محیط، منظر و فضای محوطه های میراث، زیرساخت های گردشگری است که در مراجع جهانی، با اصولی در جهت توسعه پایدار گردشگری تبیین می شود. اما گسترش زیرساخت های وابسته به محیط مصنوع نیازمند دستیابی به اصول و راهکارهای مختلفی جهت توسعه عناصر مرتبط با طراحی معماری است. هدف: این پژوهش قصد دارد به بررسی زیرساخت های گردشگری فرهنگی و واکاوی معیارهای مرتبط با محیط مصنوع و عناصر معمارانه بپردازد به ترتیبی که خصیصه های وابسته به طراحی معماری را شناسایی کند. روش: این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی  ابتدا پس از مرور منابع کتابخانه ای و مراجع جهانی، در منشور گردشگری فرهنگی ایکوموس معیارهای مرتبط با محیط مصنوع را شناسایی می کند. سپس برای تفسیر معیارها و تحلیل خصیصه های وابسته به تجارب اجرایی در ایران و مدیریت درازمدت، آنها را در 30 محوطه مهم میراث ملی و جهانی در ایران برداشت و ارزیابی می کند. یافته ها: واکاوی خصیصه های برداشت شده از بندهای دو، سه و شش منشور گردشگری فرهنگی ایکوموس، بر شیوه ارایه خدمات به گردشگر و ایجاد الحاقات و عناصر ساختاری جدید همانند ساختمان های خدماتی و اطلاع رسانی، عناصر معمارانه، پوسته ها و تأسیسات، و مبلمان و تجهیزات تأکید دارند. یافته های حاصل از برداشت های میدانی نشان می دهد که وجه عملکردی و خدماتی زیرساخت ها ضروری بوده و در اولویت اول قرار دارد. اما وجه بصری الحاقات و تأثیر آن بر یکپارچگی منظر و به طور ویژه تأسیسات و تجهیزات نیازمند حضور طراح، مجری دقیق و مدیریت حساس به نظارت درازمدت بوده که در برخی نمونه های برداشت شده نیازمند بازنگری است. نتیجه گیری: توسعه زیرساخت های گردشگری نیازمند رعایت اصولی همانند برگشت پذیری، تمایز با بستر، دوام و سازگاری برای حفاظت دراز مدت از محوطه های با ارزش میراث فرهنگی است.

فرهنگ عامه و ادبیات شفاهی بازتاب جلوه های متأثر از باورها، آداب و رسوم و زندگی عموم مردم در تعامل با جامعه و محیط طبیعی است. از سویی دیگر معماری بومی توسط مردم با انطباق بر روش ها و سنت های محلی پدید آمده و دارای ریشه-های مشترک با فرهنگ عامه است. هدف از این مقاله مطالعه ادبیات شفاهی و فولکلور آذری و تحلیل پیوندهای آن با معماری بومی است. با این هدف، بیش از 2500 نمونه از سروده های آذری به شکل دو بیتی ها، چیستانها و ضرب المثلها مورد مطالعه قرارگرفته اند و نمونه هایی که به وصف معماری بومی پرداخته اند بررسی شده اند. سپس بر پایه برداشتهای میدانی چند روستای منتخب، بازتاب خصوصیات معماری بومی روستایی از جنبه منظر، بافت پلکانی و فضاهای جمعی، خانه ها، و ساختار و جزییات در فضاسازی سروده ها تحلیل شده است. در جمع بندی یافته ها، فضای خانه به عنوان قلب زندگی دارای بیشترین فراوانی در میان سروده ها را داشته و تمامی اجزای آن در فضاسازی ادبیات شفاهی منعکس شده است. این مقاله در انتها با نقد کالبد بی هویت جدید روستا و کمرنگ شدن حافظه عامه نسبت به سروده های شفاهی، چنین نتیجه میگیرد که نگرش یکپارچه نسبت به فرهنگ عامه، مظاهر مختلف آنرا به هم پیوند میزند تا تعلق خاطر متقابل مردم که سبب پایداری فرهنگ اقوام ایرانی از جمله منطقه آذربایجان شده است همچنان ادامه یابد. این تحقیق به روش کیفی و بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و برداشت میدانی زمینه ای صورت گرفته است.

منظرشهری تاریخی میراث شهری را فراتر از مراکز تاریخی یا مجموعه ها، به زمینه ی جغرافیایی وسیع خود گسترش می دهد. این مفهوم لایه های مختلفی از ارزش های تاریخی را با طبیعت و بستر، تجارب فرهنگی و اجتماعی و ابعاد معنوی پیوند می زند. این پژوهش با روش کیفی و راهبرد استدلال منطقی به دنبال واکاوی نظریه های مرتبط با منظرشهری تاریخی بویژه بازتعریف ارزش های چند لایه و میان مرتبط بر مبنای مراجع موجود، اسناد بین المللی، و نظرسنجی متخصصین و مردم در بستر یکی از مهمترین نمونه های منظرشهری تاریخی تهران یعنی خیابان ولی عصر است. هدف پژوهش اولویت بندی فعالیت های مدیریت حفاظت مبتنی بر شناسایی محدوده های بحرانی و نامتعادل و محور آن ارزیابی ارزش های خیابان بر اساس نظر مردم است. بدین ترتیب ارزش های بازتعریف شده در بخش های مختلف با کمک روش شناسی ابزاری یعنی نظرسنجی مردمی از طریق پرسشنامه ارزیابی شده و توزیع فضایی ارزش ها با نقشه نگاری با PPGIS بدست آمده است. تحلیل نتایج نشان می دهد که ارزیابی ارزش ها از نگاه مردم در طول محور یکسان نیست و ارزش های منظر طبیعی و یا ارزش های یادبودی و خاطره ای، سایرین را ارتقاء داده اند. بدین ترتیب بخش جنوبی با وجود اهمیت تاریخی کمترین توزیع و پراکندگی ارزش ها را داراست و در اولویت بازآفرینی با هدف ارتقای همه جانبه ی ارزش ها قرار دارد.

منظر فرهنگی مفاهیم مختلفی را در تعامل انسان با محیط زیست، تداوم تاریخی، مظاهر فرهنگی و سنت های بومی منتقل می کند. واژة فرهنگ در تعاریف پایه بیان کنندة رابطة مردم با محیط به منظور آبادانی و حضور ارزش های ملموس و غیر ملموس بوده و وجه مشترک میان مفهوم منظر و دارایی های فرهنگی است. هدف از این مقاله بررسی یکی از آثار ثبت شدة میراث فرهنگی یعنی باغستان سنتی قزوین با رویکرد منظر فرهنگی است. فرضیة پژوهش طرح مفاهیم مشترک منظر فرهنگی و باغستان یعنی تعامل خردمندانة مردم با محیط طبیعی و مدیریت هوشمندانة آب برای امرار معاش در طول تاریخ است که بر پایة تعاریف پایه و مراجع جهانی تبیین می شود. برای اثبات این فرضیه شواهد موجود از رابطة میان انسان و محیط در باغستان تحلیل می شود. به طور مثال باغستان به روش کشت مختلط به شیوة غرقابی در فصل بهار توانسته است موانع محیطی همانند سیلاب رودخانه های فصلی را به منابع جهت آبیاری تبدیل کند و با گونه های درختان بومی مقاوم در برابر اقلیم سخت در طول تاریخ محصولات با ارزشی همانند پسته و بادام، انگور و زردآلو تولید کند. دو خصوصیت بارز باغستان سنتی قزوین یعنی تداوم تاریخی و بروز خصوصیات بوم شناختی فرضیة پژوهش را تقویت می کنند. بدین ترتیب در دسته بندی های ارایه شده در مراجع جهانی باغستان زیر مجموعة منظر متداوم یا منظر بومی تاریخی قرار می گیرد. سهم اصلی پژوهش تحلیل خصیصه ها و عناصر منظر فرهنگی باغستان با کمک مراجع جهانی همانند مرکز میراث جهانی یا بنگاه بوستان های ملی است. این عناصر به شکل چند جانبه در سه دستة کلی طبیعی، پوشش گیاهی و سیستم های اکولوژیکی، مصنوع شامل سازماندهی فضایی، مسیرهای حرکت، سیستم های آبیاری، و ساختارها و اشیا و خصیصه های انسانی و مدیریتی، شواهدی برای رابطة مستقیم میان مردم و بستر طبیعی باغستان ارایه داده و به هم پیوستگی هوشمندانه ای را میان یکدیگر به نمایش می گذارند. به عنوان مقاله ای در حوزة معماری این پژوهش عناصر محیط مصنوع را با جزییات بیشتری ارایه کرده است. در نتیجه گیری بر لزوم حفاظت از باغستان سنتی قزوین با رویکرد منظر فرهنگی به شکل نگهداری از کلیة عناصر شاکلة به هم پیوسته و همچنین ضرورت نظارت دراز مدت بر سلامت عناصر معرفی شده در این مقاله تأکید شده است. این پژوهش از نظر هدف از نوع تحقیقات کاربردی و به لحاظ نحوة گردآوری اطلاعات از نوع توصیفی- تحلیلی محسوب شده و به لحاظ نوع داده ها از نوع کیفی است.

اکتساب دانش معماری با رویکرد شناخت اجزای وجودی و الگوسازی پیوندهای معنایی دسته بندی شده میان عناصر، سعی در پژوهش پیرامون خصوصیات مادی و محتوای مفهومی یک ساختمان دارد. این فرآیند می تواند از فن آوری های هوشمند برای تجزیه و تحلیل علمی بهره برده و با ارایه ی الگوی دانش به عنوان پایگاه های دانش آنلاین یا شناسنامه های تحلیلی دیجیتال، به توزیع، بازیافت و نشر اطلاعات معماری دست یابد. این پژوهش با ارجاء به سیستم های هوشمند اکتساب دانش آنتولوژیک، به تهیه پایگاه دانش با جمع آوری اجزای وجودی بر پایه لغت شناسی تخصصی و تعریف پیوندهای معنایی طبقه بندی شده میان اجزای کالبدی و مفهومی معماری می پردازد. الگوسازی پیوندهای درونی و برونی با ارجاء به استانداردهای فراداده و با همپوشانی مراجع بالادست، زیر مجموعه ی پدیده های تجریدی وابسته به زمان، سبک، فعالیت، یا پدیده های مادی همانند فاعلین، مکان یا مصالح تعریف شده و با کمک نرم افزار اکتساب دانش آنتولوژیک به صورت ارتباطات میان متصل شیء محور ارایه شده اند. در این پژوهش برای گونه های مختلف معماری ایران در پایگاه دانش مدخل ایجاد شده که در مقاله نمونه ای (مسجد جامع اصفهان) تشریح شده است. در پایان نمونه سازی پایگاه دانش به صورت ابنیه ی شاخص تاریخی و مدرن، اجزای ساختاری یا بخش های ساختمانی معماری ایران و همچنین نشر دانش به صورت آنلاین بر روی شبکه جهانی به بحث گذاشته می شود.

مستندسازی دانش بنیان میراث معماری با ثبت صفات ابنیه تاریخی در فهرست های تحلیلی فراداده آغاز شده و دارای رویکردی همه جانبه است؛ بدین معنی که کالبد بنا را از آغاز پیدایش و در طول تحولات، نه تنها به صورت منفرد، بلکه در پیوند با محیط، رخدادها، افراد و یا سبک ها بررسی و دانش پایه را جهت شروع عملیات حفاظت ارائه می کند. این پژوهش به دنبال تهیه فهرست تحلیلی پایه و تفصیلی برای میراث معماری در ایران، به عنوان هسته مرکزی فرآیند مستندسازی است. در بررسی روش های مستندسازی درکشور، کمبود چالش برانگیز شناسنامه ابنیه تاریخی محسوس است. بنابراین استانداردهای جهانی فراداده مطالعه و فهرست پایه داده ها (وابسته به ایکوم) برای مستندسازی گونه های مختلفی همانند مسجد، خانه، کاروانسرا و یا بازار انتخاب شده است. در نتیجه برداشت های میدانی و کتابخانه ای ابنیه منتخب، فهرست پایه جهت ثبت شاخصه های معماری ایرانی تعدیل شده است. همچنین به منظور شرح تفصیلی خصوصیات بنا، اطلاعات محیطی و یا آسیب شناسی ابنیه، فهرست تفصیلی با الگوی دستورالعمل های ملی و جهانی ثبت آثار طراحی شده است. در پایان فهرست پایه و تفصیلی مقایسه و بر ایجاد سیستم های مدیریت دانش میراث معماری ایران تأکید شده است.