شفیق نزارعلی ویرانی

عطاملک جوینی تاریخ جهانگشای خود را با شادمانی از نابودی اسماعیلیان در الموت توسط مغولان به پایان رساند. در طول قرن های پیاپی، مورخان می پنداشتند این جماعت از میان رفته است. با این حال، امروزه جماعت های اسماعیلی در بسیاری از نقاط جهان حضور و رشد دارند. در نبود هیچ گونه روایت تاریخی پایدار، زیرشاخه ای با عنوان «تاریخ نگاری فرعی» (subaltern historiography) روش هایی برای بررسی بقای این جماعت در اختیار می نهد. ازین رو، این مقاله در راستای روش توصیفی-تحلیلی، نه تنها از منابع تاریخی، بلکه از رساله های اعتقادی، شعر و آثار مشابه برای برجسته کردن نقش تقیه در پایداری جماعت اسماعیلی در امتداد قرن ها بهره می گیرد و معانی چندوجهی این اصطلاح را باز می نمایاند. این مطالعه روشن می کند که چگونه این روش بقا و خودشناسی، به جماعت های باطن گرا همچون اسماعیلیان امکان داد تا در میان دیگرانی زندگی کنند که اخلاق و منش معنوی متفاوتی داشتند یا آشکارا دشمن و بدخواهشان بودند. همچنین، خطرات منبعث از این رویه بر هویت فردی را به بحث می کشد.

این مقاله مطالعه ای است با مداقّه بر سی وهفتمین رساله اخوان الصفا  (در ماهیت عشق) و این اثر را با رسائل فیلسوفان مسلمان، ابن سینا، سهروردی و ملاصدرا، نمایندگان پیشگام و شاخص مکاتب مشاء، اشراق و حکمت متعالیه به ترتیب در باب عشق مقایسه می کند. ممیزه اساسی رویکرد اخوان، باور و برداشت مثبت آنها از عشق میان انسان ها، ازجمله مؤلفه های عاشقانه و زناشویی آن است. چنین عشقی کاملاً تحت اختیار و انقیاد انسان نیست؛ کرات سماوی نیز تأثیر خویش را اعمال می کنند. اخوان الصفا مدعی اند جامعه و تمدن به سبب عشق رونق می-گیرد و کام می یابد و بر خلاف بسیاری دیگر بر آن اند که عشق الهی یا حقیقی را با عشق میان ابنای بشر سازگاری دهند. باآنکه اخوان فواید عشق انسانی و روابط زناشویی را ارج می نهند، ابن سینا آنها را زیان بار می داند و سهروردی موجب پریشانی خاطر. ملاصدرا با تأثیر از اخوان الصفا و نیز شیخ الرئیس، موضعی میانه دارد.

منابع اسماعیلی و ضدّ اسماعیلی در نحوه ترسیم شخصیت «داعیان» اسماعیلی سخت متفاوت اند. از نظر نویسندگان اسماعیلی، داعیان مؤمنانی نجیب، مهربان و متدین بودند که پیام واقعی اسلام را تبلیغ می کردند؛ حال آنکه از نگاه بدخواهان، شرورانی شوم و بی وجدان بودند. با این حال، همه در یک ویژگی اتفاق نظر داشتند؛ داعیان عموماً بااحتیاط و ناشناس و به دور از چشم کنجکاو مقامات متخاصم فعالیت می کردند. بنابراین شعر «خالو محمود علی» اسماعیلی که مربوط به قرن یازدهم قمری/ هفدهم میلادی است و در این مقاله ویرایش و تحلیل شده، موردی نادر است. شاعر در دوره ای که تقریباً چیزی از اسماعیلیان نمی دانیم، اشخاص برجسته جماعت اسماعیلی را در مکان هایی پراکنده در سراسر خراسان، قهستان، بدخشان، عراق، ترکستان و هندوستان بر شمرده است. در این مقاله به نسخ خطی موجود شعر پرداخته ایم؛ همچنین با ارائه تصحیح انتقادی اثر، از عناصری در شعر که انعکاس گونه ادبی «دعای تقرب» اند، بحث کرده ایم و نیز آنچه را که درباره خود شاعر استنباط کرده ایم، مورد تحلیل قرار داده ایم.

مفهوم روزهای آفرینِش، که در روز مُقدّس هَفتم یا سَبّت، به منتهای اوج خود نیل می یابد، در هرسه مذاهبِ ابراهیمی حضور گسترده ای دارد. با وجود این که شماری از مؤمنان استنباط موثق و صحیحی از این روزها داشتند، دیگر متورعان اِبرام می ورزیدند که این آموزه، معنای باطنی ژرفی داشته است. به واقع، در سُنّت اسلامی، کسانی که از نقش عقل برای مکاشفه ایمان و کتاب مقدس پشتیبانی می کنند، از کاربرد تأویل نیز حمایت می نمایند. به عبارتی دقیق تر، واژه عربی تأویل، دلالت به بازگشت یا رجعت به مبدأ یا منبع چیزی دارد. اسماعیلیان، در مقام یکی از دو شُعَب اصلی شیعیان، از سرآمدان و حامیان شاخص و برجسته تأویل محسوب می شوند. در این راستا، مقاله حاضر به بررسی چگونگی وقوع آفرینش و رابطه آن با سلسله مراتب دین (حدود دین)، در مقام پیشوا و هادی مؤمنان به سوی رستگاری غایی، در اندیشه حکیم ناصر خسرو، شاعر شهیر فارسی و یکی از بزرگان و رجال اسماعیلی، می پردازد.

پیر سبزعلی رمضان علی (وفات 1938) در بمبئی بزرگ شد. مادر بیوه اش که دل نگران خودسری پسر نوجوانش بود، او را به گوادر، در سواحل بلوچستان فرستاد تا تلمذی وارث محمد ریمو را بکند. تحت آموزش و سرپرستی وی، شخصیت سبزعلی آنچنان تغییر کرد که به زودی به عنوان یکی از پویاترین خادمان و خوش قریحه ترین سخنوران جماعت اسماعیلی شهرت یافت. در سال 1923، امام سلطان محمد شاه آقا خان سوم پیرسبزعلی را برای مأموریت سختی به آسیای مرکزی فرستاد تا با جوامع اسماعیلی مناطق کوهستانی و دور افتاده ارتباط برقرار کند. سبزعلی خاطراتش از این سفر سخت و طاقت فرسا را به زبان گُجراتی می نویسد. این خاطرات برای اولین بار و به صورت پیاپی از 1924 تا 1926 در مجله اسماعیلی چاپ شد. در ادامه ی این مقاله قسمت های دهم و بیست و سوم سفرنامه شگفت انگیز وی می آید. او در این بخش ها سفرش به چترالرا که اکنون در پاکستان واقع است شرح می دهد. در بخش دهم، که به سبکی ادبی نوشته شده است، پیر سبزعلی از مأموریت پیش رو و باور کامل و اعتماد خود به امام صحبت می کند. در بخش بیست و سوم، در کوه های بدخشان سبزعلی با تعداد زیادی از مولای ها، اسماعیلی های آسیای میانه، روبه رو می شود. او از دیدن وفاداری آن ها در سخت ترین شرایط، و شادی و سرور در مجلس معنویشان که کل شب ادامه داشت و خواندن پر شور و حرارت اشعار ناصر خسرو به شگفت می آید و اشتیاق آن ها را برای شنیدن فرامین، دعاها و راهنمایی های امامشان و تحسین خود را از سرسپردگی حتی کوچک ترین فرزندانشان بیان می کند.