امین دیلمی معزی

یکی از پرسش های اساسی در حوزه اندیشه سیاسی، پرسش از مفهوم، منشاء و غایت عدالت است. در مبانی اندیشه سیاسی اسلام نیز عدالت به عنوان اصل زیربنایی و جدایی ناپذیر آموزه های دینی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. علی(ع) به عنوان یکی از الگوهای عدالت پروری و عدالت گستری، در سیره حکومتی خویش با توجه به اوضاع نابسامان زمانه، بیش ترین اهتمام را در تحقق عدالت و اجرای صحیح آن با تفاسیر الهی و فطری داشته اند. لذا مفهوم و مقصد عدالت از نگاه ایشان می تواند در بستر تحلیل مقایسه ای با عدالت در سنت سیاست نامه نویسی نظام الملک بهتر فهم شود. بنابراین، پژوهش حاضر در صدد یافتن پاسخی به این پرسش است که عدالت در دیدگاه امام علی(ع) چه وجه تمایزی با عدالت در نوع نگرش سیاست نامه نویسان دارد؟ لذا با گردآوری داده های کیفی به شیوه اسنادی و همچنین روش توصیفی- تحلیلیِ موردی، عدالت در دیدگاه امام علی(ع) به مفهوم قسط در قرآن نزدیک تر بوده و از نوع عدالت اجتماعی است. این در حالی است که عدالت در سیاست نامه ها و مشخصاً سیرالملوک خواجه نظام الملک با هدف محافظت و پاسداری از نظام قدرت در امر حکومت مداری معنا می شود.

پژوهش پیش روی بر آن است که حضور دامنه دار و گسترده قدرتهای خارجی در امور امنیتی، سیاسی، اقتصادی و حتی فرهنگی و آموزشی کشورهای حوزه آسیای جنوب غربی مانع از آن شده است که کشورهای منطقه مذکور سازو کارهای مشارکت جمعی را شناسایی و نهادینه سازند. منطقه آسیای جنوب غربی با وجود برخورداری از موقعیت ویژه ژئواستراتژیک، ژئواکونومیک و ژئوکالچر و برخورداری از منابع انسانی قابل توجه، به واسطه مداخله قدرتهای بیگانه نتوانسته است مشارکت بومی و گروهی و تبدیل خودیار فرصتها را تمرین کنند و قابلیتهای خود را افزایش دهند. حضور قدرتهای بیگانه از دو خواستگاه برخوردار است که یکی به تمایلات این قدرتها به مداخله در امور کشورهای منطقه آسیای جنوب غربی باز میگردد و خواستگاه دیگر آن نیز به تمایلات کشورهای منطقه مذکور به وارد ساختن قدرتهای خارجی در جهت رفع نیازهای آنها بالاخص نیازهای امنیتی بازمیگردد. چنین تمایلاتی زمینه ساز مداخله فزاینده قدرتهای خارجی را فراهم آورده است که ماحصل آن فقدان شکوفایی قابلیتهای هیئتهای حاکمه کشورهای حوزه مذکور جهت تمرین و بکارگیری ابتکارات مشارکت گروهی و سازوکارهای اقدام جمعی در مسیر توسعه و پیشرفت می باشد.

تفکر ملکم خان بر آمده از اصولی بود که بر آن اساس اشاعه مدنیت غربی در سراسر جهان نه تنها امری است محتوم تاریخ بلکه، این تحول از شرایط تکامل هیأت اجتماع و موجب خوشبختی و سعادت آدمی است. بنابراین شرط فرزانگی و خردمندی از دیدگاه وی آن است که آیین تمدن اروپایی را از جان و دل بپذیریم و جهت فکری خود را از سیر تکامل تاریخ و روح زمان دمساز کنیم. بدین جهت وی خواهان اصلاحات اساسی در دستگاه دیوان حکومت با کمک علم و اصول غربی است که آن را پیش شرط سایر تحولات می داند. در در برابر اسلام گرایان، روشنفکران غرب گرا، قرار داشتند، آنان سخت شیفته و دل باخته غرب و ارزش های غربی ، قانون و حکومت غربی، جدایی دین از سیاست.... بودند. این جریان که طیف گشترده ای را تشکیل می داد، با مقایسه و سنجش ایران- غرب چنین می پنداشتند که سعادت ایران و ایرانی در غربی شدن تمام عیار است. افرادی مثل میرزا ملکم خان که به گونه ای مستقیم و غیر مستقیم با اسلام ناسازگاری داشتند و معتقد بودند از سرتا پا باید فرنگی شد.

اگرچه روحانیون مشروطه خواه و روشنفکران غربگرا به عنوان ایدئولوگهای انقلاب مشروطه به حساب می آیند، اما این دو نحله فکری دارای تفاوت ها و تناقضات عمیقی بود که در نهایت آنها را از هم جدا کرد. ریشه این اختلافات به تفاوت در مبانی معرفت شناختی و جهان بینی دو طرف باز می گشت. روحانیون مشروطه خواه دیدگاه های خود را بر اساس ارزش های دین اسلام (تشیع) و آموزه های آن بیان می کردند ولی روشنفکران با الگوبرداری از همتایان اروپایی خود تلاش داشتند تا ساختارهای جدیدی در ایران مستقر سازند که بیشتر برآمده از مکاتب اومامنیسم، سکولاریسم، عقل گرایی و علم گرایی بود. هرچند شعارهای سیاسی آنها نسبتاً یکسان بود، ولی تفاسیر متفاوتی از آنها ارائه می کردند که در تفاوت جهان بینی آنها ریشه داشت. تفاسیری که متناقض یا بعضاً با هم در تضاد بودند و بارها در برابر هم قرار گرفتند. اندیشه سیاسی روشنفکران ریشه در اندیشه رنسانس اروپایی داشت که تلاش می کرد دین و نهادهای دینی را از امور دنیوی(سیاست، اقتصاد و فرهنگ و ...) دور کند. به همین دلیل دو جریان فکری فوق هیچگاه باهم به تعامل نرسیدند.

با شکل گیری دولت در معنای جدید آن، «هویت» بُعدی «ملی» یافت و دولت ها، هویت سازی را در دستور کار خود قرار دادند. در ایران نیز، حکومت رضاشاه آغازگر هویت سازی به شمار می آید. آنچه ویژگی اصلی هویت سازی ملی در دوران پهلوی اول می باشد، بی اعتنایی به فرهنگ ملی و عوامل سازنده آن، از یک سو، و افراط در طراحی و اجرای پروژه هویت سازی، از سوی دیگر، است. برهم زدن ترکیب نظام فرهنگی، هرچند در کوتاه مدت ظاهر جامعه را دگرگون ساخت، در بلندمدت به سرنگونی نظام سیاسی پهلوی منجر شد. در مقاله پیش رو ویژگی یادشده، بررسی و تحلیل شده است.