محمدرضا آرمیون

در مواجهه با غبار جبری مآبانه بودنِ احادیث طینت، ایده هایی ارائه شده از یک سو با ارجاع علم آن به ائمه و یا حمل بر تقیه، از اندیشیدن و واکاوی در آنها ممانعت به عمل آورده اند. از سوی دیگر با اثبات ناپذیری چنین رویدادهای، خواستگاه آن را کنایاتی از علم عینی الهی و یا تبلور خارجی آن پنداشته اند. در حالی که واقعی بودن این موطن در روایات طینت امری مسلّم است که با احتیاط خطای در فهم و یا تقیه و یا تأویل نمی توان از ظاهر آشکار آن عبور کرد. اما پاسخ هایی که به شبهه ی جبری نما بودن این احادیث می توان داد، اینگونه است: «اختلاف طینت ها به آزمون ها و انتخابات ارواح مربوط است». «تفاوت طینت ها تنها اقتضائاتی را در سرنوشت انسان به بار می آورد». «در اخبار طینت به روشنی وجود اختیار در تعیین سرنوشت طینت ها مفروض و مسلم است». «طرح مسأله ی بدا در میان این نقل ها حاکی از واقعی بودن آزمون ها و حقیقی بودن احتمال تبدیل نوع طینت هاست». بدین ترتیب از ظرفیت های درونی روایات اهل بیت علیهم السلام به همراه لوازم عقلی عباراتِ این آموزه، می توان وجود اراده ی انسان در رویدادهای پیشینی مادی آفرینش را امری مسلّم دانست و به آن معتقد شد.

مبنای تفسیری علّامه طباطبایی درباره استقلال قرآن در دلالت موجب می شود بتوان دیدگاه ایشان را به المیزان و غیر آن تقسیم کرد. ایشان درباره ایمان ابوطالب علیه السلام بر اساس آیات پیشینِ آیه 26 سوره انعام، سیاق آن را آبی از هرگونه تطبیقِ با روایات تفسیری می شمرد. سپس در این آیه و آیات 113 سوره توبه و 56 سوره قصص، در ذیل مباحث روایی، بدون ورود به دایره جرح و نقد حدیث با کاربست قواعد تعادل و تراجیح راهی برای حلّ تعارض میان روایات فریقین در این موضوع پیش رو قرار می دهد. لذا اجماع اهل بیت علیهم السلام و برخی دیگر از روایات خودِ عامّه و اشعار ایمانی منسوب به ابوطالب همگی دالّ بر ایمان ایشان است که به دلیل نوپابودن اسلام و نیازمندی به حفاظت و حمایت از پیامبر صلی الله علیه و آله از بروز آن خودداری کرده است. ایشان با مسلّم دانستن این دیدگاه در جای جای تفسیر المیزان و غیر آن، به شکل روشن یا با اشاره، از ویژگی های ملازم با ایمان وی پرده برداشته است. یگانه حامی پیامبر تا پایان عمر، محزون شدن از انقطاع وحی به ایشان، هزینه کردن از موقعیت خود و نقش وساطت برای پیامبر در رویارویی با کفّار می تواند از جمله عناوین برای عبارات علّامه طباطبایی در این موضوع باشد.

ظرفیت آموزه های اسلام برای بارور نمودن اندوخته های عقل امری تردید ناپذیر است. بعد از دوران رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله اجتهاد به عنوان یکی از روش های راه یابی به تعالیم اسلام رسمیت یافت. در قرن دوم بحث و جنجال پیرامون عقل اجتهادی و دایره حجیت آن، بین فریقین اوج گرفت. بعد از ورود شیعیان به دوران غیبت معصومان، این بحث در اهل تسنن تثبیت شد و اختلاف به بدنه عالمان شیعی تسری پیدا کرد. در این نوشتار درصددیم ابتدا خواستگاه بروز و ظهور این بحث را واکاوی کنیم و بعد از تصویرسازی اجمالی از سرنوشت عقل اجتهادی در بین اهل سنت، اتهامات وارد بر گرایش اعتزال و فربگی دلیل عقلی در مدرسه بغداد را بررسی کنیم. ادعاء اینست که تفسیر نادرست سخنان بزرگانی نظیر شیخ مفید و سید مرتضی در این اتهام نقش بسزائی دارد و عقل اجتهادی هرگز در اندیشه آنان به عنوان منبع دین مطرح نبوده است.

تحول علمی شیخ مفید همواره مورد گفتگو و بحث های گسترده ای بوده است که موافقان و مخالفانی را به دنبال داشته است. از جمله مسائلی که موجب تشدید انتقادات علیه ایشان بویژه از سوی اخباریان بوده است، شدّت گرایش وی به «عقل» است. ما مدعی هستیم که برای رعایت انصاف در نقد، لازم است اولا بر پایه ی عبارت های منسوب به ایشان طریق یا اصیل بودن عقل نزد شیخ، روشن گردد و ثانیا دیدگاه های کلان ایشان در حوزه ی تعاملات عقل و نقل دیده شود سپس عملکرد ایشان در مقابل مبانی مورد نظر ایشان ارزیابی گردد. در این نوشته با طرح اجمالی دو نکته ی نخست سعی شده بستر و زمینه ی مناسب برای نقد منصفانه ی آثار ایشان عملکرد ایشان در نگاشته های انتقادی دیگر فراهم گردد.