کلام اهل بیت

رابطه ابعاد وجودی انسان در دانش انسان شناسی بر پایه نقل بخش مهم و مبنایی است. از مهم ترین این روابط، رابطه عقل و قلب است. در روایات برای نشان دادن رابطه هستی شناسانه قلب و عقل از سه طرحواره استفاده شده است. طرحواره ظرفیت، طرحواره اسکان و طرحواره معدن. طرحواره ظرفیت نشان می دهد عقل در قلب قرار گرفته اما قرار گرفتن چیزی درون چیز دیگری خود به شکل های گوناگون صورت می گیرد. دو طرح واره دیگر یعنی طرحواره معدن و مسکن مشخصات دقیق تری از رابطه وجودشناختی عقل و قلب را ارائه می کنند. بررسی معنای اصلی لغت معدن مشخص می کند مراد از آن استقرار و ثبوت است. پس این طرحواره رابطه عقل در قلب را ثبوت و استقرار می داند؛ مانند استقرار مردم در مکانی که از آن خارج نمی شوند. طرحواره مسکن نیز رابطه سکونتی میان عقل و قلب را به تصویر می کشد. به این ترتیب قرار گرفتن عقل در قلب به شکل محیطی است بسته که چراغی در آن روشن است. یعنی قلب محیطی توخالی تصویرسازی شده که در وسط آن عقل قرار گرفته. اطراف عقل با قلب اتصال ندارد و بخشی از عقل از قلب بیرون نزده است. قلب نیز به صورت کامل عقل را احاطه کرده است. اما رابطه ظرفیتی عقل و قلب به شکل قرار گرفتن شیء بی جان در قلب نیز نیست بلکه عقل مانند انسانی دانسته شده که در مکانی مثل خانه سکونت کرده است. بنابراین می تواند در خانه فعالیت ها و تأثیراتی داشته باشد.

در مواجهه با غبار جبری مآبانه بودنِ احادیث طینت، ایده هایی ارائه شده از یک سو با ارجاع علم آن به ائمه و یا حمل بر تقیه، از اندیشیدن و واکاوی در آنها ممانعت به عمل آورده اند. از سوی دیگر با اثبات ناپذیری چنین رویدادهای، خواستگاه آن را کنایاتی از علم عینی الهی و یا تبلور خارجی آن پنداشته اند. در حالی که واقعی بودن این موطن در روایات طینت امری مسلّم است که با احتیاط خطای در فهم و یا تقیه و یا تأویل نمی توان از ظاهر آشکار آن عبور کرد. اما پاسخ هایی که به شبهه ی جبری نما بودن این احادیث می توان داد، اینگونه است: «اختلاف طینت ها به آزمون ها و انتخابات ارواح مربوط است». «تفاوت طینت ها تنها اقتضائاتی را در سرنوشت انسان به بار می آورد». «در اخبار طینت به روشنی وجود اختیار در تعیین سرنوشت طینت ها مفروض و مسلم است». «طرح مسأله ی بدا در میان این نقل ها حاکی از واقعی بودن آزمون ها و حقیقی بودن احتمال تبدیل نوع طینت هاست». بدین ترتیب از ظرفیت های درونی روایات اهل بیت علیهم السلام به همراه لوازم عقلی عباراتِ این آموزه، می توان وجود اراده ی انسان در رویدادهای پیشینی مادی آفرینش را امری مسلّم دانست و به آن معتقد شد.

در مورد کاربرد حدیث، در شکل دهی منظومه فکری امامیه بین اندیشمندان از چند جهت اختلاف نظر وجود دارد. این مقاله از میان اختلاف نظرات به طور خاص به امکان استفاده از احادیث ضعیف در شکل دهی منظومه فکری امامیه پرداخته است و برای تحقق این هدف بین مقام ثبوتی و اثباتی در استفاده از این احادیث تفاوت قائل شده و این دو مقام را به صورت جداگانه بررسی کرده است و در نهایت این مقاله روشن ساخته که اگر در اثر تبیّن، وثوق عقلایی نسبت به « احادیث ضعیف » حاصل شد، در نگرش اثباتی حجّت خواهند بود و اگر حجیّت آنها ثابت نشد باز هم در نگرش ثبوتی فایده های زیادی دارند (مانند: زمینه سازی برای کشف حقایق و تقویت معنای احتمالی در منظومه فکری) که در این مقاله به آنها اشاره شده است.

معرفت شناسی، دانشی است که از چیستی، ابزار، معیار و اسباب معرفت سخن گوید. این دانش، نوپدید بوده اما موضوع آن در متون اسلامی، پرسابقه است. دانش معرفت شناسی، عهده دار شناخت عوامل اثرگذار بر معرفت است تا در نتیجه بتوان میزان خطای معرفتی انسان را کاهش داد. از میان عوامل تأثیرگذار فراوانی که قرآن کریم و روایات معصومان بدان اشاره داشته اند، دو عامل ولایت و اخلاق را می توان از مهمترینِ آنها دانست که می توانند معرفت صحیح آفریده یا شناختی ناصحیح را به بار آورند. در این نوشتار که به روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به گزاره های قرآنی-حدیثی سامان یافته، اثرگذاریِ تولّی به ولایت حق یا باطل و تخلّق به اخلاق پسندیده یا نکوهیده بر معرفت و کیف فهم انسان، مورد بررسی قرار گرفت و ثابت شد این دو عامل می توانند شناخت انسان را دگرگون و او را به سوی باور صحیح سوق داده یا از آن بازدارند. نیز روشن شد دو عامل ولایت و اخلاق دارای پیوستگی بوده و نمی توان اثرگذاری هر یک بر معرفت را بدون درنگ در دیگری، سنجش نمود.