سودابه صالحی

روبه رو شدن با مسئولیت های اخلاقی و اجتماعی در فرآیند رشد هر حرفه جایگاه ویژه ای دارد و همواره مورد توجه دست اندرکاران آن حرفه است. بحث اخلاق در حوزه ی طراحی گرافیک نیز ازجمله مباحث مهم و قابل بررسی است. پژوهش پیش رو در صدد آن است که ضمن جستجو در حوزه طراحی گرافیک، رویکردهای اخلاقی مطرح در این رشته را شناسایی کند و با برجسته نمودن نقطه عطف های تاریخِ طراحی گرافیک، دغدغه های اصلیِ مسئولیت و اخلاق را در این حرفه مشخص نماید. همچنین، دامنه ی مسئولیت طراح گرافیک در مقابل معضلاتِ اجتماعی (همچون مصرف گرایی)، معضلات محیطی (همچون گرم شدنِ زمین) و مسئولیتِ انتقال و بیانِ حقیقت توسط طراح را مورد بحث قرار دهد. در این نوشتار هدف این است که محورهای اصلی مطرح در اخلاق حرفه ای و دغدغه های اندیشمندان این حوزه مشخص شود و تعاریف و رویکردهای مبتنی بر اخلاق در طراحی گرافیک  مورد کندوکاو قرار می گیرد. سپس موضوعات شاخص مطرح شده در حیطه ی اخلاق در طراحی گرافیک شامل انتقال حقیقت، سرسپردگی طراح به سفارش دهنده، مسئله ی سلامت اخلاقی سفارش دهنده، حقوق طراحان همکار، حقوق طراحان زیردست، حقوق مخاطبان و وجدان حرفه ای بحث می شوند. در پایان، مسئولیت پذیری طراح در مقابل سایرین و همچنین تعهد به نوعی طراحی مسئولانه و انسان محور به عنوانِ راهِ حل های یافت شده در این نوشتار ارائه می شود. همچنین مشخص می گردد که برخی از جریانات اخلاق محور، موافق آگاهی دادن به مخاطب و برخی موافق با وجدان حرفه ای طراحان هستند.

هدف: قباله های ازدواج، پیمان نامه هایی هستند که نشان­دهنده هویت خانواده و در سطحی وسیع­تر نشان­دهنده هویت ملی و تاریخی جامعه­اند. قباله­های ازدواج موجود در آستان قدس رضوی، به­عنوان مواد فرهنگی، آثار باارزشی هستند که مطالعه آنها گوشه ای از فرهنگ و هنر این مرز و بوم را نمایانده و به شناخت فرهنگ یا تاریخ ما کمک شایان توجهی می­کند. هدف تحقیق حاضر، شناسایی اصولی است که ترجیحات زیبایی شناسانه تاریخی ایران، از لحاظ تناسبات، از آن پیروی کرده اند. سازماندهی عناصر بصریِ آثار هنری در غرب، به­طور سنتی، با توجه به نسبت هایی صورت می گیرد که در این فرهنگ باعنوان تناسبات زیبا تعریف شده است. نوشتار حاضر، به­دنبال پاسخ به این پرسش است که «آیا در قباله های ازدواج گنجینه آستان قدس، مانند آنچه در هنر کلاسیک غرب رایج است، از تناسبات طلایی و دیگر تناسبات مطرح بهره برده شده یا این اسناد دارای اصول و قواعد خاص خود در تناسبات هستند؟» روش/ رویکرد پژوهش: نوشتار حاضر بخشی از یک پژوهش با روش ترکیبی [i] است که در آن تناسبات ساختاری نمونه قباله های موجود در آستان قدس رضوی مورد مطالعه قرار گرفته است. برای جلوگیری از اطاله سخن و برای کسب نتیجه ای مشخص تر، به­منظور شناسایی نظام تناسباتی قباله ها، از میان نمونه های مورد مطالعه، به­طور هدفمند، فقط یک برگ از قباله­های طوماری به­عنوان مورد پژوهش، انتخاب شده و مورد تجزیه و تحلیل ساختاری قرار گرفته است. یافته­ها و نتایج پژوهش: تناسبات رایج در هنر غرب (شامل تناسبات طلایی در مستطیل، مربع و مانند آن، مستطیل ریشه دو، سری اعداد فیبوناچی، و تناسبات لوکوربوزیه)؛ طی پژوهشی با تناسبات به­کار رفته در تقسیمات زیربنایی قباله ها ی ازدواج موجود در گنجینه آستان قدس رضوی مورد مقایسه تطبیقی قرار گرفت. از آنجاکه در نوشتار پیشِ رو امکان ارائه تحلیل همه نمونه­های قباله های مورد مطالعه وجود نداشت، تنها به تجزیه و تحلیل یکی از آنها کفایت شد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که در این نمونه، همانند دیگر نمونه قباله های موجود در آستان قدس رضوی، تناسبات طلایی و رادیکالی و دیگر تناسبات متداول در غرب مورد استفاده قرار گرفته اند.

نگاهی اجمالی به آثار طراحیِ گرافیک تولید شده ی ایران در دهه ی اخیر نشان از گرایش نسل جدید به استفاده از تایپ در طراحی، آن هم به صورت ساخت شکنانه (deconstructive) دارد و از آن جا که به گفته ی محققین، ولفگانگ وینگارت(wolfgang weingart)، در حیطه ی تایپوگرافی از بانیان طراحیِ ساخت شکن محسوب می شود، شناخت دیدگاه ها و روش های او می تواند به ارتقایِ شناخت طراحان جوان ایرانی از اصول و راه کارهای اتخاذ شده و یافتن جایگاه بومی تایپوگرافی و پرهیز از تقلید کورکورانه از غرب یاری رساند. هدف از این پژوهش، شناسایی اندیشه ها و راه کارهای ساخت شکن ولفگانگ وینگارت در حوزه ی تایپوگرافی و استخراج ویژگی های آثار او می باشد. پژوهش حاضر با رویکردی ترکیبی انجام  شده است، بدان معنا که به جهت استفاده از شاخص ها، مشاهدات و تحلیل های کاملاً محقق محور، کیفی است  و  به دلیل استفاده از نتایجِ شبه آماری و ارقامی، مشابه تحقیقاتِ کمی است. هم چنین در به دست آوردن حجم نمونه ها از روش شناسیِ نظریه ی بنیادی methodology) (Grounded theory برای پیش بر د پژوهش استفاده شده است. این روش  به جهت تحلیل داده های کیفی نیز استفاده می شود. ابزار تولید داده نیز، پرسش نامه ی محقق محور بوده است. نتیجه ی پژوهش حاکی از این است که ویژگی های مشخص پوسترهای وینگارت عبارتند از حاشیه های پهن و قاب بندی های تصاویر، صفحات ساخته شده با استفاده از عکس برداری ماشینی و چیدمان لایه ای تصاویر بر یکدیگر که مشخصه ی متمایز کننده ی آثار پست مدرن از مدرن می باشد. هم چنین نمودارهای درصد فراوانی نشان می دهند که وینگارت در آثارش بیش تر از حروف بدون سریف، حروف زیرخط دار و نیز حروف منفی استفاده کرده است. بهره گیری از بلوک های زیرنوشتار و نیز فرم های هندسی به خصوص مستطیل از دیگر مواردی هستند که در آثار وینگارت دیده می شوند.

قلم های اولیۀ فارسی که با ملزومات صنعت چاپ به ایران وارد شدند، فرم هایی از حروف را رایج کردند که با ذائقۀ فرهنگی ایرانیان هماهنگ نبوده ولی ضرورت و مزیتی چون سرعت در چاپ، استفاده از آنها را فراگیر و موجب شده است با اندک تغییراتی تا به امروز مورد استفاده قرار گیرند. هدف از نوشتار پیشِ رو، استخراج و ارزیابی چالش های فرهنگی ناشی از کمبود قلم های فارسی در ایران بوده و به طور خاص در پی پاسخ گویی به این سؤال است که کمبود قلم های فارسی مناسب در ایران چه اثراتی را در پی داشته و دارد. روش تحقیق، توصیفی تحلیلی است و اطلاعات موردنیاز به روش اسنادی از منابع چاپی و الکترونیکی گردآوری شده است. در این نوشتار، چالش های اصلیِ فرهنگیِ شناسایی شده عبارتند از: عدم تنوّعِ کمّی و کیفی و قدیمی بودن اغلب قلم هایِ تایپیِ پرکاربرد فارسی؛ کمبود قلم های اختصاصی؛ کمبود خانوادۀ کامل اقلام؛ کمبود قلم های تایپی مناسب و کاربردی در رسانه های الکترونیکی و دیجیتالی؛ کمبود قلم فارسی هم آهنگ با قلم های لاتین و عدم آموزش اصولی طراحی قلم فارسی در مراکز آموزش عالی ایران. وجود این چالش ها باعث تغییر زیبایی شناسی استفاده کنندگان از قلم فارسی شده و در درازمدّت می تواند موجبات دور شدن جامعه از هویّت فرهنگی ایرانی- اسلامی را فراهم آورد.

هنرمندان مجسمه ساز، طراحی را اساس موفقیت در شکل دهی به یک اثر هنری می دانند و به تجربه جایگاه خاص آن را یافته اند، اما در خصوص فرایند شکل گیری آن میل کمتری به سخن داشته اند. با این توصیف، رفتار هنرمندان حرفه ای در قبال طراحی نوعی "یافتار پژوهی " محسوب می شود؛ آنها توجهی خاص به منابع تصویری دارند، در تصاویر کنکاش عمیق می کنند، به یاداشت برداری تصویری علاقمندند، و در نهایت برای طرح واره یک مجسمه از آن بهره می گیرند. توجه به این یافتار پژوهی و تحلیل آن به عنوان یک فرایند سنتی در طراحی و رابطه آن با راهبرد حل مساله به شیوه استدلال قیاسی مبتنی بر شباهت می تواند در توضیح خلاقانه ترین مرحله طراحی، یعنی" طرح واره " تاثیرگذار باشد.این مقاله ضمن توجه به پیشینه مباحث نظری تفکر قیاسی ، به فرایند حل مساله قیاسی در رابطه با شکل گیری طرح واره پرداخته است و در یک آزمون، کاربست استدلال قیاسی در شکل گیری طرح واره با استفاده از روش شبه آزمایشی پیش آزمون- پس آزمون با گروه گواه و گروه آزمون پرداخته است. داده های تحقیق با استفاده از روش سنجش عمل کردی و از طریق تعیین رتبه بندی های نتایج طرح واره های دانشجویان توسط هیئت داوران مجرب گردآوری شدند. یافته های تحقیق نشان دادند که؛ قیاس تصویری و استدلال قیاسی رشد توانایی شکل دهی به طرح واره ها را در دانشجویان تسهیل می کند و ارزش های ابداعی طرح واره ها را در دانشجویان بهبود می بخشد.

در عرصه یِ ادب و هنر، «مؤل ف» و «تألی ف» از جمل ه واژه هایِ بحث برانگیز بوده و هستن د. جای گاهِ مح وریِ مؤلف در دورانِ مختلف از جنبه هایِ متفاوت، مورد توجه قرار گرفته است. در دوران معاصر نیز نظریه های نقد ادب ی درباره ی جایگاه مؤلف، سهم به سزایی در شکل گیریِ دی دگاه هایِ جدی د داشته اند. مای کل راک، ط راح و محقق، با انتشارِ مقاله یِ «طراح به مثابه ی مؤلف» بحثی را در دنیایِ طراح ی پی ش کشی د که تا پیش از آن با چنان صراحتی درباره یِ طراحی مطرح نشده بود. تا آن زمان، اکثر بحث های مؤلف م دار و انتق ادی نسبت به جایگاه مؤلف، مربوط به حوزه ی ادبیات می شدند. در پژوهشِ حاضر که به شیوه ی تحلیلی و با تکیه بر منابع مکتوب و مصاحبه ای تدوین شده، به این پرسش پرداخت ه شده است که «نظریه یِ ط راح به مثابه مؤل ف دارای چه ابعادی است؟» و «در فرایند طراحی چگونه به کار می آید؟». نتیجه یِ حاصل از بررسی و تحلیلِ نظریه های مؤلف مدار و رویکرد طراح به مثابه مؤلف نشان می دهد که تألیف در طراح ی از آن جا قابلِ ط رح است که برخی از طراحان در هدایتِ یک پروژه یِ گروهیِ طراحی، ردپای خاص خود را در آن پروژه به جای می گ ذارند؛ تشخص ی که مخاطب آن را تشخیص می دهد و عاملِ تمایز یک طراح از دیگری است.

هدف این نوشتار، طراحی نقشه و نقشه نگاری موضوعی کهن در تمدن اسلامی است. در گذشته نیز همانند امروز به علت وجود مسئله هدایت در مکان های پر تردد از جمله اماکن مذهبی، وجود نقشه های راهنما موضوعی درخور توجه بوده است. هدف از انجام این پژوهش به طورکلی، استخراج ویژگی های بصری نقشه های راهنمای مسجدالنبی، قبرستان بقیع و قبرستان معلات است. این پژوهش از نوع تحقیقات تاریخی تحلیلی به شمار می آید. جامعه هدف، نقشه های راهنمای مربوط به مسجدالنبی، قبرستان بقیع و قبرستان معلات از قرن دهم تا دوازدهم هجری، برگرفته از کتاب فتوح الحرمین است که در مجموع، 25 مورد از این گونه نقشه ها بررسی شده اند. در این پژوهش، نمونه گیری از نوع هدفمند و در دسترس است. تعیین حجم نمونه ها بر اساس کفایت، و روش تحلیل از نوع شبه کمّی است. ابزار های مورد استفاده در این پژوهش، مشاهده دقیق و چک لیست محقق ساخته است. یافته های پژوهش نشان می دهد وفاداری به واقعیت، مسئله ای حیاتی در خلق آثار است. در نمونه های مربوط به مسجدالنبی، زاویه نمایش بناها و عناصر محیطی غالباً از روبه روست و درباره دو قبرستان بقیع و معلات، زاویه نمایش، اکثراً روبه رو و بالاست. در ترسیم نقشه ها، پرکاربردترین رنگ ها، طلایی و آبی هستند و غالباً نوع خوش نویسی به کار رفته، نستعلیق و در مواردی محدود، نسخ و ترکیب نسخ و شکسته نستعلیق است.

با گسترش ارتباطات الکترونیکی و اینترنتی، نیاز به طراحی وب سایت برای دانشگاه ها بیشتر شده و جذب کاربران به این وب سایت ها و اطلاع رسانی از این طریق، از اهداف اولیه این مراکز گردیده است. در این راستا، طراحیِ بصریِ این وب سایت ها حائز اهمیت است و شناسایی معیارهای طراحی، به بهبود آنها کمک شایانی می کند. بررسی اشکالات بصریِ وب سایت های دانشگاه های ایران در مقایسه با ویژگی های بصریِ مشترک میان وب سایت های موفقِ دانشگاه های جهان و یافتن شباهت ها و تفاوت های میان عناصر بصری این دو گروه، پرسش ها و اهداف اصلی این پژوهش هستند. برای تحقق این اهداف، با روش تحقیق تطبیقی-توصیفی و استفاده از روش های کیفی و کمّی شبه آماری در تولید و تحلیل داده ها، از دو جامعه وب سایت های دانشگاه های جهان و ایران، نمونه هایی براساس رتبه علمی دانشگاه و رتبه وب سایت آنها انتخاب شد. در هر جامعه، 53 وب سایت از دانشگاه های مختلف از نظر گروه آموزشی و محل دانشگاه، درنظر گرفته شد و ویژگی های عناصر بصری آنها مانند نوشته ها، رنگ ها، عکس ها، تصاویرِ متحرک و ... به وسیله یک چک لیست محقق ساخته با گزینه های ازپیش تعیین شده، به طور جداگانه موردآزمون قرار گرفت. سپس به کمک آزمون آماری کای دو مورد تحلیل آماری قرار گرفت. براساس نتایج این بررسی، وب سایت های دانشگاه های ایران و جهان، در ویژگی هایی مانند انتخاب رنگ، عدم استفاده از بافت در زمینه، روش متمایزکردن لینک ها، تعداد و تنوع اندازه عکس ها و تقسیم بندی سه یا چهارستونی صفحه اصلی به صورتی هم سان عمل می کنند. تفاوت عملکرد وب سایت های دانشگاه های جهان و ایران بیشتر در موارد مربوط به تایپ و نوشته ها مانند استفاده از خط دور برای تیترها، تنوع زیاد نوع تایپ فیس ها، تنوع کم در اندازه نوشته ها، فاصله کم بین خطوط متن در وب سایت های ایرانی است. همچنین وب سایت های ایرانی، علاوه بر نمایش اسلاید، از تصاویر متحرک هم استفاده می کنند و معمولاً سایر صفحات وب سایت های آنها از نظر رنگ و ترکیب بندی با صفحه اصلی هم آهنگی ندارند.

بعد از دهه 60 میلادی، لباس به عنوان مفهومی هنری مد نظر قرار گرفت و هنرمندان با استفاده از تلفیق لباس با ویژگی های هنرهای تجسمی، حالات و صفات انسانی، حرکات اندام، و گاه توانایی های بازیگری، مفاهیم مورد نظر خود را به نمایش گذاشتند و از آن در قالب چیدمان، اجرا، ویدئو، عکاسی، و غیره برای خلق اثر هنری و ارتباط با مخاطبان اثر بهره جستند. هدف اصلی چنین لباس هایی صرفاً پوشش بدن انسان نیست، بلکه نمایش صفات، احساسات، و اندیشه های انسان است. هدف این پژوهش، بررسی وضعیت و جایگاه لباس مفهومی، دلایل وضع موجود آن، و راه کارهای توسعه و گسترش این حوزه از هنر از دیدگاه هنرمندان فعال در این حوزه در ایران بود. این پژوهش از منظر داده های تحقیق، کیفی بود و شرکت کنندگان آن به صورت هدف مند انتخاب شدند. ابزار جمع آوری داده ها نیز مصاحبه نیمه طراحی شده بود. اطلاعات جمع آوری شده از طریق مصاحبه ها ی حضوری و پست الکترونیک، پس از ضبط و تبدیل به متون یادداشت شده، کدگذاری شدند و سپس مقوله ها و الگوهای موجود در آن ها استخراج و تحلیل شدند. نتایج این پژوهش حاکی از این است که این حوزه از هنر در ایران رشد چشمگیری ندارد. بر اساس یافته ها، مهم ترین دلایل گسترش نیافتن حوزه لباس مفهومی در ایران را می توان مربوط به کمبود منابع نظری، عدم شناخت، و استقبال نکردن مخاطبان از این حوزه و وجود محدودیت های متعدد اجتماعی، فرهنگی، و سیاسی دانست.

عنوان بندی فیلم، مرکز توجه اولیه ی مخاطب است که در کنارِ القای مفاهیم خاص مرتبط با محتوای فیلم، عنوان و عوامل سازنده ی فیلم را با استفاده از تایپ نگاری معرفی می کند. به دلیل اهمیت تایپ نگاری در طراحی عنوان بندی فیلم، یکی از چالش های مهم در فیلم های ایرانی نیز از ابتدا، نحوه ی به کارگیری حروف فارسی و هم آهنگ سازی آنها با رسانه های نوری بوده است. هدف از پژوهش حاضر، بررسی میزان و نحوه ی حضور انواع تایپ فیس های رایجِ فارسی و شیوه ی بیان محتوای پیام به واسطه ی حروف در عنوان بندی فیلم ها از ابتدای تاریخ سینمای ایران تا کنون، به منظور دست یابی به نکاتی جهت انتخاب آگاهانه ی تایپ فیس های فارسی مناسب در رسانه های نوری و استفاده ی صحیح از قابلیت ها و توان مندی های آنها در حوزه ی این رسانه، بوده است. جامعه ی هدف در این تحقیق تمامی عنوان بندی های فیلم های ایرانی بوده و 80 نمونه ی این پژوهش به روش هدف مند  انتخاب شده اند. ابزار تحقیق، چک لیست محقق ساخته ای بوده که پایایی و روایی صوری آن به وسیله ی بازآزمون و نظر صاحب نظران تامین گردیده است. روش تولید داده در این پژوهش مشاهده ی نیمه منظم بوده و داده ها با روش های شبه آماری تحلیل شده اند. نتایج تحقیق به روشنی نشان می دهد که بسیاری از تایپ نگاری ها در عنوان بندی فیلم های ایرانی بدون توجه کافی نسبت به رسانه و خصوصیات آن می باشند. 

لباس از دیرباز در زندگی بشر حضور داشته ولی در دوران معاصر علاوه بر کارکردهای سنتی ، کارکرد رسانه ای و ارتباطی نیز پیدا کرده، به طوری که هنرمندان از آن به مثابه اثر هنری در بیان مفاهیم مورد نظر خود بسیار بهره می جویند. در ایران نیز در دهه های اخیر شاهد برگزاری نمایشگاه هایی در این زمینه بوده ایم و از آن ا که هنرمندان فعال این رشته در ایران بسیار محدود می باشند و هیچ بایگانی منسجمی از عملکردشان وجود ندارد، پژوهش حاضر تلاش داشته تا پس از شناسایی هنرمندان ایرانی برگزار کننده ی نمایشگاه در این حوزه در طی دهه ی 1380، با استفاده از روش های کیفی، دیدگاه ها، رویک ردها و آثارشان را مورد بررسی قرار دهد. در این پژوهش، روش انتخاب شرکت کنندگان از نوع هدف مند بوده و داده های جمع آوری شده از طریقِ مصاحبه ها ی نیمه طراحی شده، پس از ضبط و تبدیل به متون نوشتاری، کدگذاری، مقوله بندی و الگویابی شده اند و سپس مورد بحث و بررسی قرار گرفته اند. نتایج این پژوهش نشان می دهد که ضعف این حوزه از هنر در ایران، علاوه بر عدم شناخت کافی هنرمندان مورد مطالعه که موجب تبدیل آثارشان به تقلیدی ناقص و سطحی از آثار لباس مفهومی در غرب می شود، به عدم ارتباط موثر هنرمندان با مخاطب و محدودیت در شیوه ی ارائه ی آثارشان برمی گردد.