آزاده منتظری

ثمة علاقة وثیقة بین الأدب والمجتمع، إذ أقر بها الفلاسفة والعلماء منذ القدیم فی ظل نظریة المحاکاة، نظریة الانعکاس وشتی الآراء والأفکار المطروحة فی هذا المجال، ولم تکد تظهر نظریة الجدلیة المارکسیة حتی تأسّس علی بنیانها، المنهج الاجتماعی للأدب؛ أحد المناهج الرئیسة فی الدراسات الأدبیة والنقدیة، وهو منهج یربط بین الأدب والمجتمع فی مختلف المستویات، ویدرس ویحلّل العلاقة بین المجتمع والأدب باعتباره انعکاسا للحیاة. وهذا البحث محاولة لتبیین النقد الاجتماعی للأدب علی أساس المنهج الوصفی التحلیلی من خلال دراسة أهم الأفکار والآراء التی نشأت علی صعید علاقة الأدب بالمجتمع؛ بدءاً من نظریة المحاکاة مرورا بالجدلیة المارکسیة، ووصولا إلى ولیدتها البینویة التکوینیة عند لوکاتش وأتباعه، انطلاقا من أن معالجة الأدب من الناحیة الاجتماعیة لاتتنافی مع الإبداعات الشخصیة المتمیزّة لدی الأدباء إذ أن الغوص فی الأعمال الأدبیة لایتیسّر إلاّ فی الإطار الاجتماعی الذی ینطلق منه الأدب ویلتفت إلیه.

أبونواس حسن بن هانئ، الشاعر الإیرانی (196ق) یعدّ من کبار شعراء العرب وعباقرته علی الإطلاق، ومحاولاته التجدیدیة فی الشعر من القضایا الأدبیة الکبری التی أثارت دراسات أدبیةونقدیة علی مرّ العصور. قد ذکرت أسباب شتّی لهذه الظاهرة الأدبیة الهامة فی مختلف المصادر والمراجع، ولکن هذا البحث قام باستقصاء دعوة أبی نواس التجدیدیة من منظور سوسیولوجبا الأدب، واستهدف دراسة أحکام هذه المنهجیة الحدیثة من خلال المقدمات الطللیة فی بعض المدائح النواسیة وقیاسها بالعناصر المستحدثة فی فواتح بعض قصائده الأخری، مضافاً إلی معالجة أسباب ظهور هذه النزعة الأدبیة فی تلک الفترة التی عاش فیها أبونواس. لقد تناولت هذه المقالة أشعار أبی نواس علی المنهج الوصفی التحلیلی، وقد وجدت أنّ تجدید أبی نواس الشعری جاء إثر نزعته الشیعیة المبنیة علی مواقف الرفض والثورة، والتناقضات الموجودة فی العصر العباسی الأول التی سادت من خلال نشوء الطبقات الاجتماعیة الجدیدة، والتغیّرات السریعة التی حدثت جرّاء امتزاج الثقافة العربیة بالثقافات الأخری کما لیس ینبغی أن یُهمل دور تضّاد القیم والمعاییر الاجتماعیة القدیمة والحدیثة، وعدم تطابق الإیدئولوجیة القدیمة والظروف الراهنة، وعدم توافقهما عند المثقفین فی المجتمع العباسی آنذاک.

رسمیت یافتن تشیع در دوره صفویه پدیده ایست ریشه دار در قرن ها، جریان ها، فرازها و فرودهایی که تشیع در جهت اثبات و تثبیت خود با آن مواجه شد. این پژوهش برآن بوده که به بررسی و کنکاش جریان تشیع و فرصت های آن از سقوط بغداد تا تأسیس دولت صفویه و به رسمیت شناخته شدن تشیع دوازده امامی در ایران بپردازد و حاصل اینکه تمایل و گرایش به تشیع در مسیر تاریخ ایران، از آغاز تا پیش از سقوط بغداد در سال 656 هجری قمری سیر صعودی اما بسیار کندی داشته است اما با حمله خانمان برانداز مغول به ایران و کشورهای جهان اسلام و فرصت های پیش آمده، جریان تشیع چنان شتاب و قدرتی گرفت که پس از گذشت حدود سه قرن با وجود فرقه ها و مذاهب گوناگون در ایران، سرانجام رسمیت یافت و به هویت ملی ایران و ایرانی پیوند خورد.

نقد نوین هم گام با رشد و پیشرفت علوم و دانش های انسانی در کشورهای غربی و پیرو دادوستدهای فرهنگ های مختلف با یک دیگر به فرهنگ عربی راه یافت و ناقدان عربی را بر آن داشت تا از جدیدترین نتایج نقد جهانی بهره جویند. برخی چنان مسخ محصولات نقد غربی شدند که میراث نقد اصیل خود را که از دیرباز به آنان رسیده بود به طور کامل وانهادند، اما گروهی دیگر چون صلاح فضل، پژوهش گر و ناقد به نام مصری، با نگاهی تیزبینانه و خردمندانه به منظور معرفی نتایج پژوهش های نقدی و کاربردی سازی آن در تمام سطوح جوامع عربی برآمد و نتایج تلاش های ناقدان عربی قدیم و جدید را نیز زیر ذره بین خود داشت. در همین راستا، در این جستار کتاب مناهج النقد المعاصر اثر صلاح فضل را به شیوة تحلیل کمّی و کیفی موردکنکاش قرار داده ایم و نقاط قوّت و ضعف محتوایی و شکلی اثر یادشده را ارزیابی کرده ایم. این کتاب به لحاظ فقدان ارجاعات و استناددهی به شیوة آکادمیک تألیف نشده است، بلکه به شیوه ای است که نویسنده آن را «نگارش شفاهی» نام نهاده است و از اسلوب نگارش طه حسین و محمد مندور که مورداقبال خوانندگان عرب قرار گرفته است، تأثیر پذیرفته است؛ ازاین رو، نویسنده به فهم صحیح، ساده، و سهل الوصول محتوای نقدی این کتاب توسط خواننده اهتمام بسیار ورزیده است.

تعدُّ مابعدالحداثه من أهمّ القضایا التی أثارت البحث والجدل فی عالم النقد الأدبی وهذا قد یکون بسبب ماهیتها التی تحکی عن التعقید والالتباس واللاانسجام والتفکک والتشظی فی جانب شمولها لکثیر من العلوم الإنسانیه والأدبیه. فهذه النظریه تحکی عن الاضطراب والتشویش، عدم الوحده واللاانسجام، اللاعقلانیه والتخیل ونسبیه الحقیقه؛ فنواجه کثیرا من المنظّرین المعاصرین الذین تطرّقوا إلی مفهوم مابعدالحداثه من خلال نظریات شتی. فمن هذا المنطلق قد رمت هذه المقاله وعلی أساس المنهج الوصفی التحلیلی إلی استقصاء ملامح مابعدالحداثه فی روایه "فرسان وکهنه" للکاتب السعودی "منذر القبانی". فمن هذه الملامح یمکن الإشاره إلی التشتت الزمکانی (الزمان والمکان) فی الروایه، وصیاغه الروایه علی أساس حبکه منفکه غیر متماسکه وأیضاً تداخل النص بالنصوص الأخری العلمیه والدینیه والتاریخیه التی تحکی عن عدم انسجام ووحده النص وحضور شخصیات خیالیه جنباً إلی جنب الشخصیات الحقیقیه فی الروایه وفی النهایه من أهم ما وصل الیه المقال فی هذا الصدد یمکن الإشاره إلی: عدم التمایز بین عالم أو عوالم الخیال وبین عالم الواقع من وجهه بطل القصه أو القارئ، توظیف الروایه شخصیاتٍ خیالیهً بجانب شخصیات واقعیه تاریخیه، حضور شخصیات حقیقیه فی الروایه خرجوا من واقعهم الذی نعرف عنهم، التشتت الزمکانی (الزمان المکان) فی الروایه؛ مع أن هذه الروایه لا تُعدُّ روایهً مابعدحداثیه بحته، ولکن الغلبه فیها لصالح مابعدالحداثه مقابل السمات الحداثیه فیها.

امپرسیونیسم در واقع نخستین جنبش مدرن در هنر اروپایی، و وارث به حق رئالیسم است که در نیمه دوم قرن نوزدهم نخست در هنر نقاشی ظهور کرد و سپس به هنر ادبیات راه یافت. رابطه نقاشی با ادبیات، رابطه ای است دیرپای که منتقدان ادبیات از گذشته تا به امروز بدان اذعان داشته اند و بی جهت نیست که نقاشی را شعر صامت و شعر را نقاشی گویا نام نهاده اند. در جریان فکری امپرسیونیسم، نگاه و برداشت لحظه ای هنرمند از  پدیده های طبیعت و شواهد اطرافش، تحت تأثیر میزان نور و تفاوت و نوع تابش نور در حالت های مختلف روز جایگاه ویژه ای دارد، مضافاً بر اینکه هنرمندان امپرسیونیستی به بازی رنگ و نور علاقه فراوان داشتند و این ویژگی در آثارشان به خوبی نمایان شده است. ابن خفاجه (451-533ق )، شاعر بنام اندلسی، که به شاعر طبیعت نیز شهره شده، با الهام از چشم اندازهای زیبای طبیعت اندلس، تصویرهایی پویا، سیال و در نوع خود منحصر به فرد خلق کرده است. وی هر چند در قرون معاصر نزیسته، اما شاید بتوان گفت که در آثارش ویژگی هایی مشهود است که چندان با آثار هنری امپرسیونیسم در قرون معاصر بیگانه نیست. این نوشتار حاصل پژوهشی است با روش توصیفی - تحلیلی که اشعار ابن خفاجه را با هدف بررسی و تحلیل ویژگی های بصری آن طبق نگاه امپرسیونیسمی مورد کنکاش قرار داده است. از مهم ترین نتایج حاصل آمده از این پژوهش می توان به تأثیر شدید و انکارناپذیر نور در خلق تصاویر شعری ابن خفاجه و به تبع آن تداعی شکل ها و رنگ هایی متنوع و متفاوت در ذهن شاعر و گاهی دور از واقعیت اشاره داشت که حاکی از برداشت های لحظه ای شاعر تحت تأثیر نور و احساسات خود او دارد. همچنین کاربست قابل توجه رنگ های خالص و ناب در خلق این تصاویر نیز از ویژگی های دیگر اشعار ابن خفاجه است که با هنر امپرسیونیست ها مشابهت دارد.

العهد العثمانی هو ثانی أقسام العصر الترکی (أو العصر الانحطاط علی زعم بعض الدراسین، المنقسم علی القسمین: المملوکی و من ثمّ العهد العثمانی) ، ومن الملحوظ فی أدب العصر الترکی ولاسیّما أدب العصر العثمانی قلهُ الدراسات والبحوث عن الأدب العربی فی هذه الفتره لأسبابٍ ما. ومن السمات البارزه لأدب هذه الفتره هو انطباعه بالطابع الدینی وازدهاره فی حقل المدائح النبویه التی تشتمل علی مدح النبی محمد (ص) والأئمه الأطهار(ع) من قبل بعض الشعراء الذین نظموا أشعاراً رائعه فی هذه المجالات. فمن هذا المنطلق، هذه المقاله وفقاً للمنهج الوصفی- التحلیلی قد رمت إلی تعریف إجمالی للمدائح النبویه و تحلیل المدائح العلویه التی تناولها الشعراء العراقیون فی الفتره العثمانیه، بمثابه فرع من فروع المدائح النبویه.من أهم النتائج التی توصلت إلیها هذه المقاله هی إن شعراء العراق العثمانی سواء کانوا من الشیعه أو أهل السنه، کثیراً ما نظموا قصائدَ علویات تحتوی علی مضامین منها: التغنی بأرض مدینه النجف الأشرف، الحدیث عن ولایه الإمام علی (ع) و واقعه الغدیر وبیان صفاته وفضائله إضافه إلی أنه من المستحیل أو علی الأقل من الصعب أن نفضّل بعض فضائل الإمام علی(ع) ومناقبه علی البعض الآخر فی المدائح العلویه للشعراء العراقیین فی الفتره العثمانیه.

علم الاجتماع الأدبی أو سوسیولوجیا الأدب تعد من الاتجاهات الجدیده التی ظهرت فی مجال الأدب وتسعی إلی دراسه العلاقه بین الأدب والمجتمع، وفی هذا الحقل قد طرح لوسیان غولدمان نظریه البنیویه التکوینیه علی أساس التفاعل بین النص الأدبی وبنیه المجتمع التحتیه. قد استهدفت هذه المقاله علی أساس المنهج الوصفی التحلیلی، دراسه سوسیولوجیه لروایه «الحریق» لمحمد دیب، الکاتب الجزائری المعاصر، وفقاً لهذه النظریه. فی هذا الصدد تمت دراسه عناصر من السیاقات الدلالّیه للروایه مثل معرفه الوعی الحالی والوعی المحتمل للشخصیات، البطل الإشکالی، والوعی الفردی. کانت النقطه الجدیره بالملاحظه هی عدم تحول شخصیات الروایه طوال الروایه وعدم تحول وعیهم الحالی إلی الوعی الممکن. وفی النهایه یجب القول بأن محمد دیب قد أجاد فی تقدیم الصوره الاجتماعیه للجزائر، ورسم السیاقات الدلالیه للروایه والتی ظهرت علی الصعیدین الاجتماعی والسیاسی فی الروایه من الفقر المدقع للشعب الجزائری بسبب اظطهاد الفرنسیین، والضعف الثقافی القاتل، وجهود الناس لتغییر الوضع وغیر ذلک من السیاقات الاجتماعیه والسیاسیه التی أثرت فی محمد دیب وسببت کتابه هذه الروایه الخلابه.

یعد السرد جزءاً من القصه، وهو عباره عن أسلوب اختیار الأحداث وکیفیه ربطها مع بعضها البعض وترتیبها، ومن أهم اشکال القصصی الحدیث القصهُ القصیرهُ التی تعتمد على استخدام تقنیات محدده لوظائف عدیده نواها القاص حسب نوعیه القصه لسرد الأحداث وتطویر الشخصیات، و من تلک القصص القصیره الجدیره لاستقصاء التقنیات السردیه فیها کتاب "حدائق الوجوه (أقنعه و حکایات)" المشتمل علی عدد من القصص القصیره للکاتب العراقی المعاصر محمد خضیر، باعتباره واحدًا من أبرز کتّاب القصه القصیره فی العالم العربی، فمن هذا المنطلق قد استهدف هذا البحث علی أساس المنهج الوصفی التحلیلی إلی دراسه أهم التقنیات التی وظفها القاصّ، محمد خضیر من خلال القصه القصیره فی کتابه" حدائق الوجوه (أقنعه و حکایات)"، منها تقنیه تیار الوعی التی یعدّ من أحدی العناصر الأساسیه فی القصه القصیره حیث یتولی اهتماماً خاصاً بالتحلیل النفسی للأشخاص والمواقف من خلال الکشف عما یعتمل فی النفس الإنسانیه، وتصویر لواعجها الذاتیه والجمعیه، من خلال تقنیات تیار الوعی المتشعبه الفرعیه منها المونولوج الداخلی المباشر وغیر المباشرو...، وکذا غیرها من تقنیات المفارقه الزمنیه السردیه ( الاسترجاع و الاستباق)، وتظهر هذه التقنیات فی قصه "حدائق الوجوه( أقنعه وحکایات)" لمحمد خضیر بوضوح، وتساهم فی جعلها قصه قصیره ممیزه تروی قصه معقده بشکل مشوق. ومن أهم النتائج التی حصلت علیها هذه المقاله هی إن تفنیه تیار الوعی باقسامه قد لعبت دورا بارزاً فی الفن الروائی لتکوین النفسی للشخصیات، وکشف عن أبعادها النفسیه کما أن الکاتب باعتباره سارد القصه استند إلى تقنیتی الاسترجاع والاستباق فی الروایه لخلخله نظام السرد إلی ٍحد کبیر حیث تعطی حیویه للأح داث و الشخصیات.