نجمه حسینی سروری

داستان های مربوط به پهلوانان و عیّاران، محبوب ترین داستان های شفاهی عامه هستند که اغلب مدّت ها پس از روایت به صورت مکتوب درآمده اند. ابومسلم نامه، حمزه نامه و سمک عیّار از قدیم ترین این داستان ها هستند و حسین کرد شبستری از جمله داستان های عیّاری نسبتاً متأخر و از داستان هایی است که در دوره صفویه روایت شده است و آن را ادامه سنّت عیّاری و نقل شفاهی داستان ها دانسته اند. با وجود این، بررسی داستان حسین کرد، نشان می دهد که شخصیت عیّار این داستان با عیّار داستان های پیش از آن، تفاوت های ظاهری و رفتاری معناداری دارد. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی این تفاوت ها پرداخته است و نتایج این بررسی نشان می دهد که حسین کرد، پهلوانی عامی، تک رو و فاقد ظرافت های رفتاری عیّارانی مثل سمک است و برخلاف عیّاران پیش از خود که بازیگرانی هنرمند و نمونه کامل پهلوانان آگاه، دانش آموخته، زبان آور و زیرک اند، فاقد زیرکی و دوراندیشی، توانایی ها و ظرافت های زبانی و مهارت های سخنوری است.

زبان دو کاربرد ارجاعی و عاطفی دارد. اوج کاربرد عاطفی زبان در شعر، به ویژه قالب غزل است. عاطفه، تخیل، زبان، آهنگ و شکل عناصر تشکیل دهنده شعر هستند که موجب شاعرانگی اثر می شوند. در این مقاله عناصر بلاغی مکتب وقوع از منظر سبک شناسی بررسی و تحلیل شده است. مطالعاتی که تاکنون درباره مکتب وقوع انجام گرفته است به بررسی درون مایه، بدیع و بیان و ویژگی های شعر این مکتب با تکیه بر اشعار یک یا دو شاعر پرداخته اند؛ اما هدف این پژوهش سنجش میزان شاعرانگی در مکتب وقوع با تکیه بر اشعار مشاهیر این مکتب است؛ بنابراین پژوهشی جدید است. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و بهره گیری از مطالعات کتابخانه ای، انجام شده است. غنی ترین عنصر شعری شاعران مکتب وقوع عاطفه است و تمام ابتکار شاعر در بُعد عاطفی است. ازنظر صور خیال ازآنجاکه شاعران در پی لفظ اندک و معنی بسیارند، به وفور از کنایه استفاده می کنند. تشبیه ها و استعاره ها، ساده و مبتذل اند و مجاز کمترین بسامد را در شعرشان دارد. همچنین زبان شعر ساده و عامیانه است. در موسیقی، اوزان عروضی متناسب با پیام شاعر انتخاب شده اند و اغلب غزل ها مُردّف هستند و میزان بهره مندی شاعر از موسیقی لفظی نسبت به موسیقی معنوی بیشتر است. در بُعد شکل، اشعار ساخت منسجم، پیوسته و هماهنگی دارند که منجر به لحن واحدی شده است.

موضوع این مقاله، بررسی انتقادی سی مقاله نوشته شده درباره شباهت های حکایت ها با داستان های مینی مالیستی است. بدین منظور، مقاله های مورد بحث در دو زمینه رعایت اخلاق و اصول پژوهش های علمی، و دقت و صحت تحلیل ها و یافته ها، به روش توصیفی تحلیلی بررسی شده اند. نتایج این بررسی نشان می دهد اِشکال مقاله ها از نظر رعایت اخلاق و اصول پژوهش های علمی عبارت اند از: سرقت از خود، ساختار قالبی مقالات، عناوین تکراری و شبیه به هم، بی توجهی به پیشینه پژوهش و نقص در ساختار منطقی قسمت های مختلف مقالات و نیز رعایت نکردن امانت داری یعنی گرته برداری و نقل قول از منابع بدون ارجاع به منبع اصلی یا واسطه، نقل نادرست یا تغییر گفته های منابع پیشین. همچنین پرداختن به متن های غیرداستانی، حاشیه روی و ذکر موضوعات غیرضروری و نامربوط، آوردن شواهد و تحلیل های نادرست، دقت نکردن در صحت گزاره ها و درنهایت فقدان یافته های جدید، بدیع و صحیح، مهم ترین مواردی است که نشان می دهد تمام مقاله های مورد بررسی فاقد دقت و صحت شایسته پژوهش های علمی هستند. با توجه به اینکه هدف همه مقاله ها اثبات این همانی دو نوع ادبی است، نوشته شدن این تعداد مقاله در موضوع مورد بحث، ضرورتی ندارد و به علاوه پرداختن به موضوع حتی در یک مقاله، نه تنها کمکی به درک بهتر این دو نوع ادبی نمی کند، بلکه به دلیل مخدوش کردن احکام و قواعد نهادی دو نوع ادبی، مشکلاتی را پیشِ روی مخاطبان و پژوهشگران قرار می دهد.

علامه اقبال لاهوری، شاعر اندیشمند مسلمان، شاعری را همسنگ و هم پایه پیامبری می داند؛ او شاعر را پیشوا و راهنما و شعر را وسیله ای برای بیان حقیقت، هدایت انسان ها و ترغیب آنها به بیداری و حرکت به شمار می آورد. به سبب تأکید اقبال بر وجه ارشادی و ترغیبی کلام، در عین توجه به فصاحت و بلاغت الفاظ و معانی شعر و از آنجا که آشکارترین نمود نقش ترغیبی زبان در وجه امری کلام است، در این پژوهش به چگونگی کارکرد معانی ثانویه امر در شعر اقبال توجه شد. روش کار، شناسایی معانی ثانویه امر در شعر شاعر، دسته بندی بسامدی و تحلیل شواهد بر مبنای ارتباط دوسویه گوینده و مخاطب است. اهمیت پژوهش در توجه به کارکرد زبان و شیوه های ابلاغ پیام در شعر اقبال لاهوری، با توجه به مناسبات دوسویه شاعر و مخاطبان اوست. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد از مجموع هفتصد و هفتاد کاربرد امر در معانی ثانویه، در پنجاه درصد شواهد، امر در معنی تحذیر و تنبّه و ارشاد مخاطب آمده و شاعر ازنظر دانش و آگاهی در جایگاه برتری نسبت به مخاطب قرار گرفته است. در سی و پنج درصد شواهد، شاعر با مخاطب هم پایه خود سخن می گوید و بیشترین معنای ثانویه جملات امر در این ارتباطِ برابر، ترغیب مخاطب است. جایگاه فرودست شاعر در مقابل مخاطب، فقط آنجا دیده می شود که روی سخن شاعر با خداوند یا مخاطب غایب و مجازی است و امر در معنای دعا یا تمنّا به کار رفته است.

نوشته حاضر به بررسی شعری از الیاس علوی، شاعر معاصر و فارسی زبان افغانستان می پردازد.

گلستان سعدی از مهمترین آثار نثر فارسی است که دیدگاه منسجم و واحدی درباب نوع شناسی آن وجود ندارد، امّا اغلب، از تأثیر مقامات بر سبک نگارش آن سخن گفته اند و این امر، بر پژوهش های درباره گلستان نیز تأثیر گذاشته است. این مقاله، تلاشی است در جهت نوع شناسی گلستان سعدی و تصحیح خطای رایجی که گلستان را اگر نه مقامات، تقلیدی از اسلوب مقامه نویسی عربی می داند. به این منظور، ابتدا ضمن تعریف دقیق مقامه و ویژگی های آن در سه سطح ساختار روایی، موضوع و درونمایه و انشای مقامات، روایت های گلستان سعدی را از این زوایا مورد بررسی قرار می دهد. نتایج این بررسی نشان می دهد که گلستان سعدی، در هر سه سطح یادشده، با مقامات تفاوت های آشکار و اساسی دارد و به این جهت، علی رغم شباهت هایی که در لحن بیان مطالب در مقامات و حکایت های سعدی دیده می شود، نمی توان گلستان را مقامه نامید. در ادامه بحث، ضمن برشمردن ویژگی های حکایت های اخلاقی، نشان داده می شود که گلستان سعدی، مجموعه ای از حکایت های اخلاقی است که در عین حال، با پیش نمونه های سنّتی این نوع حکایت تفاوت هایی دارد.

کلیله و دمنه از قدیم ترین نمونه های افسانه تمثیلی (فابل) است. فابل ها قصّه هایی کوتاه با شخصیّت های جانوری هستند که مانند انسان حرف می زنند و رفتار می کنند. فابل ها همچنین با نشان دادن برتری ها یا ضعف های اخلاقی انسان ها و مناسبات میان آنها، در قالب شخصیّت هایی که از میان جانوران انتخاب می شوند، درس هایی انسانی را به مخاطب یادآوری می کنند. تقلید مسخره آمیز رفتار آدمی و نسبت دادن آن به حیوانات، یکی از شیوه های اساسی آفرینش طنز است و به این اعتبار، کلّیت متن کلّیله و دمنه را می توان در رده آثار مطایبه آمیز و بویژه طنزهای اخلاقی و اجتماعی قرارداد که راویان آن از شگرد حیوان نمایی انسان برای مطرح کردن انحطاط اخلاقی و اجتماعی نوع بشر و نیز مردمان زمانه خود بهره می برند. علاوه بر شیوه طنزپردازی در کلّیت اثر که مبتنی بر حیوان نمایی است، راویان کلّیله و دمنه از شگردهای دیگری نیز برای خلق وضعیّت مضحک بهره برده اند. شگردهایی مثل پایان غیرمنتظره، واژگونگی موقعیّت و یا حضور شخصیّت مضحک، ابله یا زیرک، در ماجرا که با حسابگری های ناشیانه و نتیجه گیری های نادرست و یا ترفندهای زیرکانه و پیش بینی های درست خود و ... ماجرایی خنده دار را خلق می کنند. بررسی ها بیانگر آن است که بسامد طنز بیشتر از هزل است و در آفرینش مطایبه، از حضورشخصیت ابله به مراتب بیش از خلق موقعیّت مضحک استفاده شده است.        

دربار پادشاهان از دیرباز، جلوه گاه آیین ها و مناسباتی بوده که با ریشه های ادب و تاریخ هر ملّت پیوند خورده است و به تبع آن، فرهنگ و تمدّن پیشینیان به گونه ای تسلسل وار، در پیدایش فرهنگ آیندگان تأثیرگذار بوده است. قصّه گویی و قصّه خوانی به عنوان یکی از مناصب و تشکیل دهنده آیین های ادبی در دربار، سنّت دیرین ادب شفاهی را تجدید حیات نموده است. درباره این منصب در ادوار مختلف ادبی می توان گفت: بعضی از نویسندگان، تشکیل اوّلین دوره قصّه گویی ایرانی را مربوط به دوره کیانیان و هخامنشیان و بعضی، خنیاگران عهد اشکانی یعنی«گوسانان» می دانستند. در دوره های بعدی یعنی دوره های سامانیان تا غزنویان، «موبدان» و «ندیمان» این نقش را همراه با حماسه خوانی ایفا کردند و یک ندیم می بایستی دارای مجموعه آدابی از جمله: شاعری، خنیاگری، شیواسخنی و نمایش پردازی می بود. در دوره مغولان نیز، قصّه های ایرانی در اثر تلخی های حمله مغولان بیشتر جنبه مذهبی پیدا کرد. در دربار صفویّه، قصّه خوانی به اوج شکوفایی خود رسید و این منصب در دربار قاجار با عنوان «نقّال باشی» تجدیدی دوباره پیدا می کند. این جُستار به روش تحلیل کیفی سعی بر آن دارد تا به بررسی این منصب و به تبع آن تغییرات آیین ها و آداب آن در دربار پادشاهان ایرانی بپردازد.