مهدی حبیب اللهی

به طورسنتّی، دو موضع متضاد فلسفی در ارتباط با مشروعیّت ارزیابی کردن هنر وجود دارد: ""مورالیزم"" (بر اساس اصول اخلاقی)، و "" اُتونامیزم"" (بر اساس استقلال گرایی). طبق مورالیزم، ارزش های زیباشناسی هنر می بایست توسط ارزش های اخلاقی مشخص شود. در مقابل، در شیوه ی اُتونامیزم به کار بستن اصول اخلاقی برای ارزیابی هنر صحیح نیست و صرفاً جنبه های زیباشناسی باید مد نظر قرارگیرد. کارهای اخیری که در مورد نقد اخلاقی هنر انجام شده است، به ارایه ی نظریه های جدیدی در این موضوع منجر شده است که برخی از آن ها نمون های تعدیل شده ی نظریه های مورالیزم و اتونامیزم بوده، حدّ وسط این دو نظریه ی افراطی قرار می گیرند. اکنون نه تنها موضوع بررسی اخلاقی آثار هنری بی اشکال است، بلکه بحث بر سر این است که آیا می توان این نوع ارزشیابی را جزء بررسی های زیباشناسی آثار هنری دانست. منازعات معاصر، بیشتر بر روی هنرهای روایی متمرکز شده است؛ زیرا این بخش از هنر دارای ویژگی های منحصر به فردی است که نقد اخلاقی هنر به آن ها مرتبط می شود. تلاش هایی برای ساده کردن موضوع نقد اخلاقی هنر با اجتناب از ورود به مباحث فرعی، از قبیل تأثیر هنر بر روی مخاطب و سانسور، انجام شده است. با این حال، هنوز علاقه ی زیادی برای درگیرکردن آثار هنری روایی در داشتن نقشی مهم تر در مباحث اخلاقی وجود دارد. از این رو، منازعه ی نقد اخلاقی هنر، به موضوعاتی نظیر این که چرا هنرهای روایی دارای ارزش خاص شده و یا وسعت و ملاک های مفهوم زیبا شناسی چیست، نیز پرداخته است.

آیا برای رهبران سیاسی جایز است برای رساندن جوامع خود به منافع بزرگ و دور نگاه داشتن آن­ها از فجایع، عمیق­ترین اصول اخلاقی را نادیده انگاشته، در راستای خلاف آن­ها حرکت نمایند؟ با این پرسش، قصد طرح موضوعی را داریم که در میان فیلسوفان به مسأله­ی «دست­های آلوده» مشهور شده است. دشواری­های زیاد و مختلفی در مباحث فلسفی پیرامون این موضوع وجود دارد که انعکاس دهنده­ی پیچیدگی­ نظریّه­های کلّی­تر در ارتباط با سیاست و اخلاق است. همه­ی این مباحث به هر حال متوجّه این موضوع است که تصمیم­گیری و عمل صحیح سیاسی گاهی در معارضه و مخالفت باارزش­های مسلّم اخلاقی قرار می­گیرند. مقاله­ی حاضر سعی بر این دارد که این دشواری­ها را حل نماید و موضوعات کلیدی و اصلی سیاسی که نظریّه­ی «دست­های آلوده» به آن دعوت می­کند را از ابهام خارج کند. در آغاز مقاله متنی را از یکی از رمان­های مشهور قرن نوزده میلادی به زبان انگلیسی ذکر می­کنیم و سپس ردپای عنوان دست­های آلوده را دنبال کرده، به گذشته بر می گردیم و به نام­هایی چون ماکیاولی[1] می­رسیم؛ هرچند که شهرت و رواج فعلی این عنوان را باید بیش تر مدیون نوشته­ها و کارهای نظریّه پرداز معروف آمریکایی درعرصه­ی سیاست، یعنی مایکل والزر،[2] بدانیم. نظرات والزر با توجّه به کارهای دانشمندان پیش از وی، چون ماکیاولی و ماکس وبر[3] و با توجّه به تغییرات مشخّص در نگرش فکری وی، به طور مختصر مورد بحث واقع می­شود. به دنبال آن، پنج مسأله­ای که این مقاله برای طرح آن نوشته شده را مطرح خواهیم کرد. نخستین مسأله­ای­که به آن خواهیم پرداخت این است که آیا موضوع دست­های آلوده مطلبی سردرگم و قواعد آن متناقض است؟ دوم، آیا عبورکردن و نادیده گرفتن حدود و ضوابط اخلاقی به خاطر مصالح سیاسی، در چارچوب اخلاق و قوانین آن انجام می­شود و یا فراتر از آن اتفاق می­افتد؟ سوم، آیا فراخوان «دست­های آلوده» از هر جهت و یا حداقل در اصول، محدود به سیاست است یا این که می­تواند در سایر جنبه­های زندگی نیز کاربرد داشته باشد؟ این مسأله­ی مهمی است. چهارم، شرایطی که موجب توجیه مسأله­ی دست­های آلوده می شوند چه هستند؟ پنجم، علی­رغم این که مسأله­ی دست­های آلوده با موضوع دو راهی­های اخلاقی نسبت و شباهت دارد، ولی مسأله این است که آیا این شباهت­­ها می­تواند موجب نادیده گرفتن تفاوت­های مهم گردد؟ در جریان بحث پیرامون موضوعات فوق، به مسایل مرتبط دیگری نیز خواهیم پرداخت؛ نظیر تفاوت­ها وشباهت­های موضوع دست­های آلوده با «واقع­گرایی اخلاقی»،[4] چگونگی تمسّک به اصول «اخلاق نقش»[5] برای منطقی نشان دادن قواعد مسأله­ی دست­های آلوده، کشف ارتباط این موضوع با مسأله­ی «حدود اخلاق وظیفه­گرا»[6] و تأکید بر این نکته که بیشترین انگیزه در روی­آوردن به مسأله­ی دست­های آلوده از موضع مبهم علم اخلاق در قبال نبایدهای مطلق اخلاقی ناشی می­شود؛ زیرا موضع علم اخلاق در این قسمت دارای دو بخش است؛ انکار آن ها، به همراه تعلّق خاطر انسان­ها در داشتن و انجام دادن برخی از آن ها.

فلسطینیانی که با تشکیل رژیم صهیونیستی در سال 1948 در موطن خود باقی ماندند و به رغم رنجی که از ناملایمات و تبعیض ها می بردند، حاضر نشدند آن را ترک کنند، «اعراب 48» نامیده می شوند. عنوان «عرب» برای آنها از آن روست که در وضعیتی ثانوی (شهروند درجه دوم) قرار دارند؛ موقعیتی که از سوی ساف نیز به رسمیت شناخته شده و این سازمان فقط مهاجرین و ساکنان اراضی اشغالی 67 را فلسطینی می داند. این در حالی است که رویدادهایی چون انتفاضه اول و انتفاضه الاقصی موجب شد تا اعراب 48، بیش از آنکه خود را شهروند جامعه اسرائیل معرفی کنند، در پی سرنوشت و هویت مشترک با مهاجرین و فلسطینیان سرزمین های اشغالی باشند. بر این اساس مقاله حاضر بر آن است تا تأثیر انتفاضه نخست و انتفاضه الاقصی را بر هویت و جایگاه اجتماعی اعراب 48 برجسته نماید. این بررسی نشان می دهد که اعراب 48 پس از رویدادهای مذکور، در وضعیتی تعلیقی و دوگانه به سر می برند. از یک سو دیگر خود را عرب اسرائیلی نمی دانند و از سوی دیگر از جانب دیگر فلسطینیان به عنوان «فلسطینی»، شناخته نمی شوند.