روح الله شیرازی

یکی از روش های بررسی و شناسایی عوامل مورد نظر در مطالعات باستان شناسی مطالعه الگوی استقرار و تحلیل استقراری است که به بررسی شکل گیری محوطه های باستانی در انواع بسترهای محیطی می پردازد. شهرستان فنوج در منطقه مکران بلوچستان در جنوب شرقی ایران، قرار گرفته است. برخلاف دیگر بخش های جنوب شرقی ایران، این ناحیه با وجود تنوع جغرافیایی و زیست محیطی، از دیدگاه باستان شناسی چندان شناخته شده نیست. اقوامی که در طول هزاره ها در این سرزمین زندگی می کرده اند، خود را با شرایط دشوار محیطی منطقه وفق داده اند. ناحیه مزبور دارای محوطه هایی از عصر مفرغ تا دوران اسلامی است. این پژوهش برای نخستین بار به بازشناسی مبحث الگوی استقراری در این شهرستان می پردازد. هدف این پژوهش، شناخت چگونگی و چرایی شکل گیری محوطه های باستانی در شهرستان فنوج است. در این راستا، با استفاده از نرم افزارهای ArcGIS و SPSS به تحلیل و شناسایی الگوهای استقراری شهرستان فنوج در ارتباط با عوامل مختلف جغرافیای طبیعی پرداخته شده است. مطالعات نشان می دهد که بیشتر استقرارگاه ها به عوامل محیطی و طبیعی وابسته بوده اند و غالباً در نزدیکی منابع آبی شکل گرفته اند.

دشت سیستان در عصر مفرغ کانون شکل گیری اجتماعات و محوطه های باستانی بوده و شهرسوخته استقرار مرکزی آن است. نظر به اینکه تخمین جمعیت جوامع باستانی یکی از مهمترین و چالش برانگیزترین موضوعات در پژوهش های باستان شناسی می باشد، در این مقاله سعی شده تا با انجام مطالعات میدانی با رهیافت قوم باستان شناسی و روش توصیفی- تحلیلی، ارتباطی بین مدل های جمعیت پذیری استقرارهای امروزی منطقه سیستان در حوزه شیب آب در شهرسوخته ایجاد شود و مدلی نوین برای برآورد تراکم جمعیت در هکتار برای این منطقه در دوران باستان ارائه گردد. از این رو اندازه و مقدار جمعیت 41 روستا از 154روستای حوزه جنوبی دشت سیستان مورد مطالعه قرارگرفتند. نتایج مطالعات نشان داد که تراکم جمعیتی در هر هکتار از مناطق مسکونی این منطقه در حدود20 نفر می باشد. براین اساس، احتمالا شهرسوخته در دوره I (دوره شکل گیری) دارای وسعت 30 هکتار با جمعیتی در حدود600 نفر بوده است. در دوره II و III (سال های 2800 تا 2200 پیش از میلاد: دوره شکوفایی و شهرنشینی)، وسعت محوطه به حدود 100 هکتار رسیده و جمعیتی در حدود 2000 نفر را در خود جای می داده است. در نهایت در دوره IV (دوره افول) با وسعت20 هکتار، جمعیتی در حدود400 نفر را دارا بوده است.

با وجود کاوش ها و بررسی های باستان شناختی پراکنده در منطقه شمال شرق ایران، تاکنون در این منطقه مطالعه تخصص گرایی فن و میزان و مقیاس پیچیدگی های اقتصادی صورت نپذیرفته است. شمال شرق ایران به دلیل منابع معدنی فراوان و قرار گرفتن در مسیر ارتباطی بزرگ خراسان، همواره در طول تاریخ دارای اهمیت مکانی و اقتصادی ویژه ای بوده است. با آگاهی از این اهمیت در این مقاله تلاش شده است که فرایند تخصصی شدن محصولات و پیچیدگی های اقتصادی و مبادلات تجاری موجود در این منطقه بر اساس یافته های به دست آمده از محوطه باستانی قاراچشمه نیشابور مورد بررسی قرار گیرد. هدف این پژوهش، مشخص کردن روند ظهور جوامع با ساختار پیچیده اقتصادی، شروع تخصص گرایی و شناسایی ارتباطات و تعاملات فرهنگی درون منطقه ای و برون منطقه ای این حوزه جغرافیایی در خلال پیچیده شدن جوامع است. در این پژوهش تحلیل برپایه یافته های میدانی و مطالعه تطبیقی داده های حاصل از کاوش بوده است و نتایج این پژوهش حکایت از آن دارد که محوطه باستانی قاراچشمه در طول هزاره سوم پیش از میلاد دارای تخصص پذیری بوده و کالاهای انبوهی تولید می کرده که از طریق راه های ارتباطی، فرهنگ های شمال شرق ایران را به جنوب ترکمنستان، درّه سند در شبه قاره هند و جنوب شرق ایران متصل می کرده است. این ویژگی ها نشان از توسعه و تحول جوامع پیچیده اقتصادی و سیاسی در شمال شرق ایران دارد که توسط گروهی از نخبگان اقتصادی و اجتماعی اداره می شده است و بر تولید کالا و در مدیریت راه های ارتباطی نقش بسیاری داشته است.

این نوشتار درپی آن است تا با نگاهی به دوران آغاز ساخت پیکرکهای انسانی در داسه بارور (لوانت، میانرودان، آناتولی و غرب ایران)، در یک بررسی تطبیقی دلایل ساخت و مفاهیم آنها را کنکاش کند. این امر به دیگر پژوهشگران یاری میرساند تا با پیگیری مسیر زمانی ساخت پیکرکها آنها را با یکدیگر مقایسه کنند. گستره تاریخی آثار موزهای بررسیشده، پایان فراپارینه سنگی تا پایان نوسنگی را در بر میگیرد. مقاله چهار هدف نهایی را پیگیری میکند: بررسی نظریات و تفاسیر پژوهشگران درباره کارکرد پیکرکهای انسانی دوره نوسنگی، بررسی تپه های نوسنگی داسه بارور که پیکرکهای انسانی ساختهاند به تفکیک مناطق و با ترتیب زمانی، طراحی نقشه پیکرکهای انسانی نوسنگی داسه بارور و پیجویی دلایل آغاز ساخت پیکرکهای انسانی در تغییرات بافت اقتصادی منطقه. داده های پژوهش در یک بررسی کتابخانهای و موزهای گردآوری شدهاند. روش پژوهش، مقایسه تطبیقی ساختار پیکرکها و بررسی تحلیلی ارتباطشان با یکدیگر بوده است. این نوشتار براساس هدف از گونه پژوهشهای بنیادی و از حیث ماهیت و روش، تاریخی است. تجزیه و تحلیل اطلاعات در این پژوهش از نوع کیفی بوده است.برجستهترین نتیجهای که به دست آمد، برتری مطلق پیکرکهای زنانه بر مردانه از دیدگاه شمار و گوناگونی بود. از سوی دیگر به نظر میرسد غرب منطقه یادشده با فاصلهای نزدیک به یک هزاره زودتر از شرق آن، ساخت پیکرکهای انسانی را آغاز کرده و درست با همین تفاوت زمانی، زودتر به کشاورزی روی آورده است، درحالی که آغاز دامپروری در شرق منطقه بوده است. بر پایه اسناد باستانشناختی میتوان بیان داشت که فرایند ساخت پیکرکهای انسانی همبستگی بسیار نزدیکی با آغاز به کشاورزی و رویآوردن به اقتصاد مبتنیبر برزیگری و کشت زمین دارد.

یکی از راه های عمده درک برهمکنش ها و روابط فرهنگی جوامع باستان، آنالیز و مقایسه مواد فرهنگی با یکدیگر است. با توجه به اینکه هنوز مطالعات تطبیقی جدی در باب عصر مفرغ و هزاره سوم قبل از میلاد در حوزه مکران انجام نشده، پژوهش حاضر تلاش دارد تا با مطالعه و مقایسه گونه شناختی سفال عصر مفرغ مکران جنوبی، که از بررسی های میدانی جدید بدست آمده، با محوطه های همزمان در بلوچستان پاکستان به درک روشنی از روابط فرهنگی این دو حوزه دست یابد. تجزیه و تحلیل آماری و مقایسه سفال های بخش جنوبی مکران ایران با نمونه های مکشوفه از محوطه های همعصر در دره کِچ و حوزه رود دشت در مکران پاکستان حکایت از ارتباطات گسترده ی این دو حوزه در هزاره سوم قبل از میلاد دارد.

نوشتارحاضر بمعرفی سنگ نوشته «شاهوگت» که در نزدیکی روستای «تابکتل» از توابع دهستان چاهان در حوالی نیک شهر، در استان سیستان و بلوچستان کشف شده است، میپردازد. این سنگ نوشته، اشاره به وقایعی دارد که در اوایل قرن هشتم ه.ق. در سواحل جنوبی ایران رخ داده و میتوان آنها را با حوادثی که در منابع تاریخی آمده است، تطبیق داد. درگیری میان فرمانروایان مناطق و جزایر جنوب ایران از قبیل شیراز؛ هرمز؛ کیش و قشم برای در دست داشتن راه ها و منافع تجاری نه تنها درخلیج فارس و دریای مکران؛ بلکه در سواحل هند از جمله دلایلی است که به پناهنده شدن تعدادی از افراد به ارتفاعات مکران و نقر این کتیبه منجر شده است.