زینت السادات مطهری

مفهوم «استثناگرایی» باوجود ذهن آشنا بودن در ادبیات سیاسی جهان، یک واژه مبهم و بدون مرزبندی نظری و عملی باقی مانده است. محدود ماندن دایره مصادیق استثناگرایی به ایالات متحده، آن را به ابزار بازتولید هژمونی آمریکایی و پروژه «آمریکایی سازی» بدل ساخته است. شواهد حاکی از وجود مصادیق کامل و یا نسبی بیشتری از استثناگرایی در میان کشورهاست. چارچوب سازی نظری از مفهوم استثناگرایی، علاوه بر نفی استثناگرایی در معنای مطلق آمریکایی آن می تواند با فراهم کردن زمینه فهم کنشگران در عرصه بین الملل در خدمت تبیین و پیش بینی قرار گیرد. ارتباط متقابل سیاست داخلی و خارجی، کنش دولت ها در مقاطع حساس نظیر پرونده هسته ای ایران، رویکرد دولت ها به صلح، رویکرد آن ها به سازمان های بین المللی، مکانیسم تأثیر فرهنگ بر روابط بین الملل، تفکر حاکمیت نظم یا آنارشی، برابری منافع و تکثر فرهنگی از مسایلی است که انتظار می رود ارائه یک تعریف جدید و تدوین چارچوب نظری از استثناگرایی بتواند در زمینه فهم آن راهگشا باشد. این مقاله در تلاش است تا از طریق مقایسه اشتراکات و افتراقات محتوایی، معرفت شناسانه، و هستی شناسانه بین استثناگرایی و سازه انگاری، این فرضیه را به آزمون گذارد که «استثناگرایی یک چارچوب تحلیلی قابل بررسی در قالب فرانظریه سازه انگاری روابط بین الملل است». نتایج بررسی حاضر که به روش تحقیق کتابخانه ای صورت گرفته، حاکی از وجود اشتراکات قابل توجه میان استثناگرایی و سازه انگاری است. تأیید استثناگرایی به عنوان نظریه روابط بین الملل به معنای گذار از استثناگرایی آمریکایی و رسیدن به «استثناگرایی ها»، و عبور از معنای رئالیستی استثناگرایی به منظور اتخاذ رویکرد سازه انگارانه است.

مقاله حاضر با تلفیق مفهوم استعاره لکان و بلاغت استعمارزدا به عنوان چارچوب نظری، به تحلیل بلاغی سخنرانی های حسن ازغدی می پردازد. پیش فرض مقاله آن است که سیاست گام دوم جمهوری اسلامی، رویکرد دوگانه به مدرنیته در یک سطح، و مدرنیزاسیون در سطح دیگر، دارد. سؤال پژوهش این است که «بلاغت حسن ازغدی چگونه در خدمت بازتولید دال های استعمارزدای گفتمان جمهوری اسلامی قرار دارد؟». براساس نظریه استعمارزدایی، گسست از میراث استعمار مستلزم گفتمان سازی است. لذا، برای فهم استعارگی در بیان ازغدی هم به عنوان یک رویکرد گفتمانی و هم به عنوان یک صنعت بلاغی، از روش پنج مرحله ای «استعاره مفهومی» استین (۱۹۹۸) استفاده می کنیم. سخنرانی ازغدی با عنوان تمدن سازی اسلامی به دلیل محتوای استعمارزدایانه شاخص آن به صورت قضاوتی برای بررسی انتخاب شده است. بر آن هستیم که «بیداری اسلامی» استعاره اصلی ازغدی و انسجام دهنده ایده تمدن سازی اسلامی او است. ذیل این استعاره، چهار مفهوم کانونی استخراج و تحلیل می شود: دعوت، استعلاء، ارگانیسم، و دیگری سازی که سه مفهوم اول برسازنده مفاهیم کانونی گفتمان استعمارزدای جمهوری اسلامی و آخرین مفهوم براندازنده گفتمان های رقیب یعنی سرمایه داری و بنیادگرایی هستند. در یافته های پژوهش، استعاره های عمده ذیل هریک از این چهار مفهوم به روش استین بررسی می شوند. در بخش نتیجه گیری و در پاسخ به پرسش اصلی، اشاره می شود که استعاره در بلاغت ازغدی ذهن مخاطب را برای گسست از معرفت شناسی لیبرال و بازگشت به نظام فکری اسلامی به عنوان سنگ بنای تمدن اسلامی و بدیل تمدن غرب ترغیب می نماید.

انقلاب اطلاعات موجب تحولی بنیادین در پدیده ی قدرت شده است. در صحنه ی داخلی کشورها، با گسترش امواج دموکراسی به طور فزاینده ای شاهد ناکارا شدن ابزار سرکوب از سوی دولت ها و مسؤولیت پذیری آنان در حوزه های اقتصادی-تکنولوژیک هستیم. در صحنه ی بین المللی، تکرر تحریم های بین المللی و کارایی کمک و وام های خارجی در پیشبرد سیاست خارجی کشورها نقش اساسی داشته است. علاوه بر آن، انقلاب اطلاعات موجب تغییر در منابع و ابزار قدرت گردیده است. به طوری که چه در صحنه ی داخلی و چه در صحنه ی بین المللی، کشورهایی که از تکنولوژی اطلاعاتی پیشرفته برخوردارند از قدرت بالاتری نیز برخوردار خواهند بود. تحولات عصر حاضر به خصوص در رابطه با پدیده ی قدرت مورد توجه اندیشمندان مختلف نظیر فرانسیس فوکویاما، ساموئل هاتینگتون و آلوین تافلر بوده است. هدف از نگارش این مقاله بررسی و نقد نظریات تافلر در باب تحول در ماهیت قدرت در دورانی است که او موج سوم تمدن بشری یا عصر فرا صنعتی می نامد.

این مقاله بخشی از نتایج یک پژوهش بوده و در پی مطالعه رابطه سرمایه اجتماعی با عمل داوطلبانه مشارکت در فعالیت های اجتماعی در یک مصداق و مورد خاص، یعنی بازی بیسبال، به مثابه بازی طبقه متوسط جامعه آمریکا است. منظور از مشارکت در بیسبال، مشارکت مستقیم به صورت حضور در بازی و یا به مثابه تماشاچی بیسبال، اعم از سطوح فردی و جمعی، و در اشکال حضوری و غیر حضوری ـ از راه رسانه ـ است. نتایج پژوهش (جدول 6) نشان میدهد که رابطه علی میان مشارکت در بیسبال و سرمایه اجتماعی وجود ندارد. به عبارت دیگر، میتوان گفت علیرغم نوسان در سرمایه اجتماعی مشارکتکنندگان، مشارکت در این ورزش طبقه متوسط به طور ثابت به چشم میخورد. از این جهت، براساس یافته های پژوهش حاضر (جدول 7)، فرض دوم مطالعه مبنی بر وجود رابطه معنادار میان مشارکت در بیسبال و سرمایه اجتماعی اثبات میشود. از سوی دیگر جایگاه بیسبال به مثابه نماد برجسته ورزشی آمریکا در نهادسازی “آمریکایی بودن” در سایر کشورهای جهان نیز محل تاملات این مطالعه بوده است که در نتیجه گیری منعکس شده است. توضیح بیشتر آنکه آمریکاشناسی عرصه گسترده ای است که یکی از لایه های آن قلمرو سرمایه اجتماعی، جامعه مدنی و ورزش های مردمی است. مطالعات گسترده اخیر روی حجم سرمایه اجتماعی در سطوح ملی ایالات متحده نشان از اهمیت کاربردی و جذابیت علمی موضوع دارد. سرمایه اجتماعی برآیند جامعه مدنی به مثابه مدیریت سطح سومی در کنار مدیریت های سطح اولی ـ دستگاه حکومتی ـ و سطح دومی ـ بازارـ در کشورهای دارای سیستم سرمایه داری به حساب میآید. اصل مهم در اینجا تاکید بر این معنا است که گرایش به فعالیت های اجتماعی، ارتباط معناداری با انگیزه کار داوطلبانه دارد و از سوی دیگر، در هر جامعه اقبال به فعالیت هایی بیشتر است که خودیتر و ملیترند. این مقاله نشان خواهد داد که به برخی از این پرسشها و مسائل پرداخته است.